Tundra zwierzęta, klimat i roślinność

Tundra większości ludzi kojarzy się z obszarem wiecznego zimna, pustego, bezdrzewnego i bezkresnego krajobrazu, a także ze stadami reniferów. Czy jednak tundra jest aż tak niegościnna? Czy mogą tu żyć ludzie i różne zwierzęta?

Co to jest tundra – tundra definicja

Tundra w języku fińskim jest określana słowem „tunturi”, co dosłownie w naszym języku oznacza „łysa góra”. Doskonale oddaje to istotę tego typu formacji roślinno-geograficznej. W słownikach biologicznych tundra jest z kolei opisywana, jako „bezleśne zbiorowisko roślinności w zimnym klimacie strefy arktycznej i subarktycznej”. Tundra arktyczna występuje przy tym na półkuli północnej, natomiast subarktyczna na półkuli południowej.

Tundra na mapie świata
Tundra na mapie świata, fot. Terpsichores

Omawianą formację na półkuli północnej charakteryzuje występowanie tzw. gleb tundrowych, które mają stale zamarznięte podglebie (tzw. wieczna zmarzlina) i bardzo niską pokrywę roślinną bez drzew i krzewów (zawiera je tylko tzw. lasotundra), za to zdominowaną przez stanowiące jedynie niewielkie runo mchy i porosty. Naukowcy wyróżniają cztery podstawowe typy tundry, występujące geograficznie kolejno z południa na północ: lasotundrę, tundrę krzewinkową, tundrę mszysto-porostową oraz tundrę arktyczną. Obszary górskie na tych i innych terenach porasta natomiast tundra górska.

krajobraz tundry
wzgórza tundry powyżej koła podbiegunowego

TUNDRA OPIS

Klimat tundry

Klimat tundry jest bardzo zimny i niezbyt sprzyjający zwierzętom oraz ludziom. Latem temperatura nie przekracza tu bowiem ledwie 15 C i trwa tu wtedy skąpy dzień polarny. Tylko wierzchnia warstwa gruntu, sięgająca do głębokości ok. 1 metra ulega wtedy rozmarznięciu. Natomiast cała warstwa pod nią tworzy w głąb ziemi tzw. wieczna zmarzlinę. Temperatura tej zlodowaciałej warstwy ziemi nigdy nie wzrasta ponad 0°C.

tundra Jakucja
tundra i rosnąca na niej trawa bawełniana Nizina Kołymska, Jakucja

Często grunt w wielu miejscach staje się przez to grząskim bagnem, ponieważ dalej w głąb nie może wsiąknąć nadmiar wody, który utrzymuje się przez to w obrębie rozmarzającego latem metra gleby. W takich warunkach drzewa nie mogłyby się ukorzenić i ukończyć letniej wegetacji, więc wytrzymać tu mogą jedynie niewielkie rośliny warstwy runa. Zima jest z kolei bardzo mroźna, śnieżna i ciemna. Trwa wtedy tzw. noc polarna, temperatura spada nawet do –50 C oraz wieją silne wichury i zamiecie śnieżne. Rozmarznięta w czasie króciutkiego lata metrowa warstwa gruntu oczywiście szybko wtedy ponownie zamarza. Atrakcyjnym i pięknym akcentem atmosferycznym terenów określanych mianem tundry jest zjawisko zorzy polarnej.

zorza polarna
zorza polarna nad tundrą

Tundra roślinność

Flora tundry jest uboga jednak nie do końca. Większość roślin wyrasta natomiast tylko zaledwie kilka centymetrów nad ziemię. Większe drzewa i krzewy nie mogłyby się tu ukorzenić i zdążyć z wegetacją w czasie zbyt krótkiego lata. Przy samej powierzchni ziemi rosną więc głównie mchy i porosty, z których najbardziej znanym jest oczywiście chrobotek reniferowy (łac. (Cladonia rangiferina). Nieco wyższe rosną tu jedynie trawy i niewielkie, karłowate krzewinki, wśród których są np. borówki, różne kwitnące zioła, czy turzyce. Najwyższa warstwa roślin w tundrze występuje tylko w niektórych miejscach i tworzą ją nieliczne, pojedyncze i mocno skarłowaciałe wierzby (w tym wierzba polarna), brzozy, rokitniki. Rośliny te nie osiągają wysokości większej, jak maksymalnie 30 cm. Ich gałęzie rosną więc nie w pionie, a raczej poziomo i mogą tak sięgać nawet do kilku metrów długości.

rośliny tundry
roślinność tundry (mech, porosty, żurawina)

Krótkie lato budzi tą skąpą roślinność tundry do życia. Niewielka ilość docierającej do nich energii słonecznej jest maksymalnie wykorzystywana przez rośliny. Starają się one jak najszybciej rozwijać liście, zakwitać i wydawać owoce dosłownie w oczach rosnące i tworzące nasiona. Wiele z rosnących tu ziół posiada kolorowe kwiaty, więc w czasie krótkiej wiosny i początków lata tundra wygląda niczym wielokolorowy kobierzec. Widok ten jest przez wielu uważany za naprawdę niesamowicie piękny. W wielu rejonach położonych w południowej części tundry wykorzystuje się te roślinne, małe skarby i tradycyjnie do dzisiaj zbiera się tu różne jadalne jagody, jak np.: borówki czarne (jagody) i brusznice, jeżyny, maliny, żurawiny, czy jagody kamczackie.

tundra , rosja
krajobraz z kwiatami, strumieniem i jeziorem. Tundra z Lovozero, Rosja

Tundra zwierzęta

Choć pozornie mogłoby się wydawać odwrotnie z powodu ciężkich warunków atmosferycznych, to jednak fauna tundry nie jest wcale taka uboga. Najliczniejsze są tu jednocześnie najbardziej charakterystyczne ssaki tundry – lemingi. Te małe, podobne do nieco przerośniętych chomików gryzonie żywią się trawą, mchami oraz korzeniami, pędami i nasionami roślin tundry. Ich cechą charakterystyczną jest bardzo intensywne tempo rozmnażania, przez co lemingi stanowią w tundrze główne źródło pożywienia dla tamtejszych drapieżników.

Lemingi znane są również z tego, że w latach ich szczególnie dużego rozrodu i przyrostu liczebnościowego, podejmują niekiedy wędrówki kończące się dziwnym samobójstwem w odmętach oceanu. Lemingi całymi stadami skaczą bowiem na oślep ze skał i giną na nich lub w wodzie. Ich wyjątkowo płodne sezony są możliwe przez to, że jedna samica rodzi 8-10 młodych w miocie, przy czym ma to miejsce aż 5 razy w roku! Dlatego liczebność lemingów może się piorunująco zwiększać w bardzo krótkim czasie. To z kolei prowadzi do wyczerpywania zasobów pokarmowych i wędrówki lemingów w poszukiwaniu nowych pastwisk.

leming
leming w tundrze

Inne głównie roślinożerne zwierzęta tundry stanowiące pożywienie drapieżników, to np.: zające bielaki, susły, pardwy białe. Polują na nie m.in.: lisy polarne (tzw. piesaki/pieśce), wilki, łasice, gronostaje. Ze ssaków roślinożernych pospolicie występują tu również chadzające stadami renifery i piżmowoły. Natomiast wśród charakterystycznych ptaków tundry, prócz wymienionej pardwy białej należą jeszcze m.in.: pardwa mszarna, puchacz śnieżny, myszołów włochaty, białozór. Ptasią faunę tundry latem uzupełnia również wiele ptaków przelotnych, które migrują na te tereny w celu odbycia lęgów. Wśród nich jest szczególnie dużo zwłaszcza różnych gatunków ptaków siewkowatych (Charadriidae). Tundrę Kanadyjską dodatkowo zamieszkują również inne duże ssaki nie zawsze obecne w Eurazji, jak np. karibu czy piżmowoły.

piżmowół
piżmowół pasący się na pastwiskach tundry

Do największych drapieżników terytoriów tundry należą: niedźwiedź polarny, lis polarny (czyli piesiec) i wilk (żyjąca tu odmiana wilków ma raczej białe ubarwienie sierści, przez co nazywa się je często wilkami polarnymi). Drapieżniki tundry chcąc się posilić nigdy nie gardzą też spotykaną padliną. Zwierzęta stanowiące faunę tundry mają z reguły szerokie stopy, porośnięte piórami (u ptaków) lub sierścią (u ssaków), co ma służyć ułatwianiu im poruszania się po obfitym, grząskim lub oblodzonym śniegu. Lis polarny ma również dodatkowo gęstsze i dłuższe włosy na stopach, których zadaniem jest ochrona stóp przed dojmującymi, zimowymi mrozami. Na okres zimy żyjące tu zwierzęta linieją i pierzą się, a ich nowa sierść lub pióra przybierają barwę białą, co chroni je przed drapieżnikami również na śniegu.

wilk polarny (Canis lupus arctos)
tundra wilk polarny

Ich kamuflaż jest tak doskonały, że trudno je w ogóle dostrzec na ostrej bieli śniegu. Charakterystyczny, choć jednocześnie również bardzo uciążliwy dla ludzi i zwierząt element tundry stanowią też nieustanne oraz bardzo obfite roje komarów i muszek, pojawiające się latem i ustępując dopiero na zimę. Praktycznie nie ma tu przed nimi ochrony i żyjący tu nieliczni ludzie chcąc nie chcąc muszą się przyzwyczajać do ich tolerowania. Po nadejściu zimy życie w tundrze staje się jeszcze trudniejsze, a nawet zamiera, bowiem większość ptaków po odbyciu lęgów odlatuje, część zwierząt wpada w stan hibernacji, a tylko nieliczne próbują okres ten przetrwać aktywnie na miejscu. Co ciekawe, wspomniane lemingi drążą wtedy pomiędzy śniegiem a ziemią korytarze, w których nadal żerują i rozmnażają się nawet w tak niesprzyjającym okresie lodowatej zimy w tundrze.

pardwy mszarne
ptaki tundry pardwy mszarne

Ludy zamieszkujące tundrę

Strefa tundry jest niemal bezludna i prawie zupełnie pozbawiona osiedli ludzkich. Mieszkają tu głównie nieliczni myśliwi, geolodzy i pracownicy wydobywający surowce naturalne (m.in. ropa, gaz, rudy metali, kamienie szlachetne) oraz naukowcy. Od tysięcy lat tundrę zamieszkują również rdzenni mieszkańcy, którzy są głównie myśliwymi i rybakami. Należą do nich Inuici północnoamerykańscy nazywani potocznie Eskimosami. Te ludy tundry jeszcze do niedawna wędrowały wybrzeżami Oceanu Arktycznego, gdzie łowili ryby oraz polowali na morskie ssaki: morsy, foki, wieloryby oraz niedźwiedzie polarne. Mieszkali przy tym w domkach robionych ze śniegu i lodu, nazywanych igloo, w których panowała temperatura ok. 0 C.

inuitka
inuitka

Obecnie te pierwotne ludy tundry mieszkają już jednak w ogrzewanych domach i żyją jak wszyscy, choć nadal kontynuują rybołówstwo i myślistwo, jednak nowoczesnymi metodami. Niektórzy pracują też przy wydobyciu ropy i innych surowców naturalnych. Półwysep Skandynawski w Eurazji zamieszkują z kolei Lapończycy (w krajach nordyckich: Norwegii, Szwecji i Finlandii), a na dalekim wschodzie mieszkają ludy tundry podobne do Inuitów. Wszyscy oni hodują renifery, czasem też daniele. Do ludów zamieszkujących tundrę w Eurazji należą w sumie: Inuici (Eskimosi), Czukcze, Norwedzy, Islandczycy, Lapończycy, Karelowie, Rosjanie, Jakuci, Komiacy, Jukagirzy, Ewenkowie, Chantowie, Nieńcy, Eńcy, Dołganie i Nganasanie.