Puszcza Białowieska zalicza się do największych skarbów przyrodniczych współczesnego świata. To jeden z ostatnich kompleksów na Ziemi gdzie zachowały się pozostałości tzw. lasu pierwotnego, przypominającego strukturę leśną sprzed tysięcy lat. To także miejsce występowania kilkunastu tysięcy roślin i zwierząt, często niespotykanych w innych zakątkach Polski.
Unikatowy charakter Puszczy Białowieskiej nie jest dziełem przypadku, a podejmowanych od stuleci działań ochronnych. Mimo tragicznych momentów w historii puszczy, wyciętych wielu milionów metrów sześciennych drewna i unicestwieniu wielu gatunków zwierząt, nadal jest ona fenomenem. Ochrona Puszczy Białowieskiej – od czasów królewskich, aż do dnia dzisiejszego. Zapraszamy do zapoznania się z historią ochrony białowieskiej przyrody.
Ochrona Puszczy Białowieskiej w czasach królewskich
Przyroda Puszczy Białowieskiej chroniona jest od początku XV wieku (tak podają źródła historyczne). Warto jednak zdawać sobie sprawę, że w początkowym okresie, ochrona Puszczy Białowieskiej nie była motywowana przyrodniczym potencjałem puszczy, a całkowicie prywatnymi interesami polskich władców. Od czasów panowania króla Władysława Jagiełły, Puszcza Białowieska włączona została do dóbr królewskich, stanowiąc de facto własność władcy i jego dworu. Tylko król, wraz ze swoją świtą mógł eksploatować tereny lasu, polując, pozyskując drewno na opał czy użytkując tereny zielone wokół lasów.
Jak widać, działania ochronne w puszczy, podyktowane były w czasach późnego średniowiecza, miały na celu przede wszystkim zachowanie zwierzyny łownej, dla królewskich polowań. Z czasem jednak, świadomość ekologiczna kolejnych władców rosła. Zaczęli on i zdawać sobie sprawę, że oprócz zasobów dużej zwierzyny, jak żubry, łosie czy jelenie, Puszcza Białowieska, to także unikatowy w skali kraju obszar przyrodniczy. Dzięki temu, w wielu fragmentach puszczy, udało się zachować jej nienaruszony charakter, aż do dziś. Pierwsze oddziały, powołane do pilnowania wejścia do puszczy – tzw osoka, powołane zostały jeszcze w XV wieku. Niedługo potem ich miejsce zajęły regularne straże. Strzelcy i strażnicy działali na polecenie króla, strzegąc puszczy, która byłą własnością dworu.
Z czasem, ochrona Puszczy Białowieskiej, na podstawie ówczesnego prawa, stała się bardziej liberalna. Mieszkańcy okolicznych wypiekowości, za odpowiednią opłata, otrzymali o władcy prawo użytkowania określonych terenów lasu. Do ich praw, należało pobieranie martwego drewna na opał, wypasanie bydła na łąkach puszczy, a także zbieranie grzybów i owoców. Surowo zabronione dla chłopów było natomiast polowanie. Inaczej niż dla przedstawicieli szlachty, która otrzymała od króla specjalne przywileje, tzw. „wchody szlacheckie”. Dzięki nim, pod ścisła kontrolą, szlachta mogła wycinać drewno, polować, hodować pszczoły, wykaszać łąki itp.
W czasach panowania Jana III Sobieskiego, w Pyszczy Białowieskiej wytwarzano surowce, takie jak węgiel drzewny i smoła drzewna. W 1701 roku, król August II mocny, objął tereny puszczy ponowną ochroną, zacznie ograniczając możliwości wchodów, wyręby drewna i polowań. Ochrona Puszczy Białowieskiej wchodzi w etap, na którym najważniejsze stają się cenne zasoby przyrodnicze, a nie zaspokojenie potrzeb królewskiego dworu.
Puszcza pod zaborami
Dzięki staraniom poszczególnych władców, udało się zachować unikalny charakter białowieskich lasów. Puszcza Białowieska, utrzymana została w stanie znacznie lepszym, niż wiele podobnych obszarów w Europie, gdzie często praktykowano barbarzyńską wręcz gospodarkę leśną i nieograniczone polowania na grubą zwierzynę, doprowadzając do jej całkowitego wyginięcia. Niestety,w historii Puszczy Białowieskiej, mroczy etap dopiero miał nadejść. Po rozbiorach, puszcza trafiła pod jurysdykcję rosyjską. Dotychczasowe straże leśne zostały rozwiązane, a w puszczy rozpoczęło się kłusownictwo i masowy wyręb drzewna. Ta barbarzyńska gospodarka trwała do 1802 roku, kiedy car Aleksander I przywrócił ochronę puszczy, zdając sobie sprawę, jak cennym przyrodniczo jest ona obszarem.
Rozwój świadomości ekologicznej pozwolił na stopniowe odbudowywanie naturalnego potencjału puszczy, jednak początek XX wieku to powrót do masowej wycinki. Tym razem, za „eksploatację” lasów wzięli się Niemcy, budując sieci kolei wąskotorowej i tartaki, obrabiające miliony metrów sześciennych drewna. W tym czasie, z Puszczy Białowieskiej całkowicie zniknął jej symbol – żubr. Dopiero jego ponowne wprowadzenie do lasu, pozwoliło rozwinąć i utrzymać populację żubra, która obecnie kształtuje się na poziomie ok. 700 osobników.
Ochrona Puszczy Białowieskiej współcześnie
W 1986 roku, większa część puszczy o powierzchni 860 km2, zostaje uznana za Obszar Chronionego Krajobrazu. Swoje ostoje mają tu m.in. bocian czarny, orlik krzykliwy i inne ptactwo. Jednocześnie, ponad 1000 drzew rosnących w puszczy zyskuje miano pomników przyrody. Na początku XXI wieku, na terenie Puszczy Białowieskiej istnieje 20 rezerwatów przyrody, jednak najważniejszą formą ochrony wciąż pozostaje utworzony w 1932 roku Białowieski Park Narodowy. W latach 70. UNESCO uznaje go jednym ze światowych rezerwatów biosfery.
Ochrona Puszczy Białowieskiej, to nie tylko działania podejmowane przez instytucje państwowe. W szereg działań ekologicznych i ochronnych, włączają się przedstawiciele wielu organizacji pozarządowych. Najsłynniejsze z nich to: Polskie Towarzystwo Ochrony Pierwotnej Przyrody, Zielone Płuca Polski czy Towarzystwo Ochrony Puszczy Białowieskiej. Liczne akcje i kampanie na rzecz przyrody w puszczy, mają na celu m.in.: włączenie całego obszaru puszczy do parku narodowego, ochronę lasów i terenów bagiennych, ochronę najbardziej zagrożonych gatunków zwierząt, jak: żubr, ryś, wilk, a także ochronę miejsc lęgowych ptaków, m.in. bociana czarnego i żurawia.
