Cztery pory roku to inaczej okresy klimatyczne, które są następstwem ruchu obiegowego Ziemi wokół Słońca i nachylenia osi ziemskiej do płaszczyzny orbit tego ruchu. Ruch Ziemi wpływa na warunki oświetlenia Ziemi, co z kolei pociąga konsekwencje w postaci zmian klimatu oraz warunków i trybu życia roślin i zwierząt.
Cztery pory roku w klimacie umiarkowanym
W klimacie umiarkowanym, czyli m.in. Polsce wyróżnia się cztery pory roku:
wiosnę – od 20 lub 21 marca (trwa 92 dni i 21 godzin);
lato – 21 lub 22 czerwca (trwa 93 dni i 14 godzin);
jesień – 22 lub 23 września (trwa 89 dni i 18 godzin);
zimę – 22 grudnia (trwa 89 dni i 1 godzinę).
Oprócz tego czasami wymienia się również dwie pory przejściowe, czyli przedwiośnie i przedzimie.
W pozostałych strefach klimatycznych nie występują znane nam typowe pory roku. Przykładowo w strefie równikowej, zwrotnikowej i podzwrotnikowej nie ma pory zimowej, temperatura rzadko spada poniżej 0 st., lata są długie, gorące, suche albo wilgotne. Z kolei w strefie okołobiegunowej nie występuje pora letnia, gdyż średnie roczne temperatury wynoszą tam poniżej 0 st, zimy są długie i mroźne.
Pory roku a wegetacja roślin
Nauką o zjawiskach zachodzących w przyrodzie pod wpływem pogody i pór roku nazywamy fenologią. Fenologiczne pory roku są to fazy cyklu rozwojowego przyrody. Wyznacza się je przez rozwój liści, kwitnienie, rozsiewanie nasion, dojrzewanie owoców, zmiany barwy i zrzucanie liści oraz inne fazy rozwoju danych gatunków roślin.
W zależności od warunków pogodowych pory roku rozpoczynają się i kończą trochę w różnych okresach, ale okres ich trwania jest zawsze podobny. W klimacie umiarkowanym zdarzają bardzo krótkie i ciepłe zimy, po których z reguły następuje ciepła wiosna i chłodne lato. Czasami zimy bywają długie i mroźne, z kolei lata upalne. Zmiany te wpływają na rozwój świata roślin.
Zmiany fenologiczne nazywamy pojawami i charakteryzują się zmiennością. W celu wykrycia związków pomiędzy porami roku a życiem roślin dokonuje się obserwacji, które wykazują, na jakim etapie rozwoju są rośliny. Obserwacje te są przydatne np. meteorologom, a także naukowcom badającym różnice mikroklimatu na danym obszarze. Z obserwacji przyrody korzystają również ogrodnicy oraz rolnicy, którzy planują prace związane z uprawą roślin.
Wśród rolników i ogrodników od wieków panują przysłowia oddające warunki pogodowe w rożnych porach roku. Jak się okazało naukowcy potwierdzili zasadność wielu takich powiedzeń, jak np.: „w marcu jak w garncu” (zmienność pogody wczesną wiosną), „upały licowe wróżą mrozy styczniowe” (po gorącym lecie następuje mroźna zima), czy „choinka moczy się w wodzie, pisanka będzie się toczyć po lodzie” (ciepłe i deszczowe zimy zwiastują długą i mroźną wiosnę).
Cztery pory roku – co się dzieje z przyrodą?
Wiosna
Wiosna charakteryzuje się tym, że w tym czasie rośliny zaczynają kwitnąć. Zwykle zaczyna się wtedy, gdy temperatura powietrza wynosi powyżej 5 st. W okresie przedwiosennym (początek marca) zaczyna kwitnąć na przykład orzech laskowy. Już na początku kwietnia na drzewach pojawia się ok. 10% kwiatów. Drzewa są zapylane dzięki wiatrowi, który rozprzestrzenia pyłki. Pierwsze zaczynają kwitnąć np. brzoza i leszczyna. W połowie kwietnia około połowa kwiatów jest już rozwinięta. W pełni wiosny (kwiecień-maj) zaczynają kwitnąć kasztanowce.
Lato
Początek lata zwiastuje kwitnienie robinii akacjowej i lipy drobnolistnej. Zaczynają dojrzewać zboże oraz owoce malin, truskawek, bzu i jarzębiny. Rolnicy przygotowują się do zbiorów plonów, a ogrodnicy sprzedają pierwsze dorodne warzywa. Grzybiarze rozpoczynają spacery w lesie w poszukiwaniu grzybów dojrzewających w wilgotnych lasach. W pełni lata obserwuje się żółknięcie zieleni drzew i krzewów, co zwiastuje nadejście jesieni. Dynamiczne przemiany roślin wpływają także na świat zwierząt. Latem uporczywe stają się owady i szkodniki, np. mszyce atakujące liście i szorótek kasztanowiaczek, nasionnica trześniówka przyczniająca się do robaczenia czereśni.
Jesień
Jesień to czas dojrzewania kasztanowców. Przyroda zaczyna się przygotowywać do końca okresu wegetacyjnego, który łącznie trwa ok 260 dni. Wczesną wiosną jako pierwsze barwę zmieniają winorośli, lipa, brzoza. W tym czasie dojrzewają jabłonie, grusze i śliwy. Na polach rozpoczynają się wykopki ziemniaków i siewy żyta ozimego. W okresie tzw. „złotej jesieni” kwitnie zimowit jesienny, a na pozostałych drzewach liście coraz bardziej żółkną i brązowieją. Z końcem jesieni,w listopadzie temperatura powietrza spada, dni stają się coraz krótsze i chłodniejsze, co wpływa na to, że liście drzew z czasem całkowicie opadają. Najpóźniej spotyka to liście z buku zwyczajnego, choć czasem się zdarza, że na młodych krzewach żółte liście pozostają przez całą zimę. Jesienią z kolei zaczynają dojrzewać drzewa iglaste, pojawiają się nasiona w szyszkach sosny, świerku czy jałowca pospolitego.
Zima
Nadejście zimy jest łatwo rozpoznawalne. Rośliny przechodzą w stan spoczynku i trwają w nim ok. 105 dni. Przyroda wycisza się i choć większość roślin w tym czasie zamiera, zdarza się, że w cieplejszych zimach niektóre, zwłaszcza chwasty ogrodowe mogą się rozwijać i kwitnąć. Pod koniec listopada ziemia nie jest jeszcze trwale zamarznięta. Grunty zamarzają dopiero w pierwszej połowie grudnia i ten stan utrzymuje się do około połowy lutego.