Mamuty to wymarłe olbrzymy żyjące sprzed tysiącami lat. Nasi przodkowie mieli jednak okazję polować na nie, co do dzisiaj pobudza wyobraźnię wielu ludzi, szczególnie w kwestii ewentualnego sklonowania tych zwierząt. Dlatego jeszcze dziś dowiedz się więcej o tym, jakie były mamuty prehistoryczne zwierzęta. Przeczytaj informacje na temat ich biologii i przyczyn wymarcia. Poznaj malowidła naskalne z wizerunkami tych zwierząt.
Mamut (łąc. Mammuthus) to rodzaj zwierząt wymarłych należących do rzędu trąbowców (łac. Proboscidea), rodziny słoniowate (łac. Elephantidae) i jednocześnie ssaków łożyskowych. Mamuty wymarły pod koniec ostatniej epoki lodowcowej, czyli u schyłku plejstocenu (starsza epoka czwartorzędu, trwająca ponad 2,5 mln lat, od 2,58 mln do 11,7 tys. lat przed 2000 rokiem).
Pod pojęciem „mamuta” rozumie się przede wszystkim wymarłego pod koniec ostatniej epoki lodowcowej mamuta włochatego zwanego też mamutem właściwym (łac. Mammuthus primigenius). Należy jednak wiedzieć, że większość odkrytych do tej pory gatunków mamutów nie posiadała owłosienia. Z kolei łacińska nazwa Mammutidae opisuje wcale nie mamuty właściwe, lecz podobne, aczkolwiek dalej z nimi spokrewnione mastodonty, które żyły w tym samym czasie (czyli u schyłku plejstocenu), zamieszkując Amerykę Północną. To mastodonty przy kolejnym zlodowaceniu dały początek wykształceniu się form pokrytych gęstym owłosieniem. Warto również zaznaczyć, że słowo „mamut” pochodzi też od podobnego słowa „mamont”, które w językach ludów syberyjskich oznacza nazwę mitycznego, groźnego dla ludzi potwora żyjącego pod ziemią.
Mamuty występowanie
W okresie swojej świetności mamuty jako prehistoryczne zwierzęta zamieszkiwały rozległe obszary całej Europy, Ameryki Północnej i północnej Azji. Populacje odseparowane, zamieszkujące małe ekosystemy potrafiły nawet karłowacieć w toku ewolucji.
Mamuty przynależność systematyczna
Aktualnie uznaje się, że wraz z żyjącym aktualnie słoniem indyjskim (łac. Elephas maximus) mamuty należą do kladu Elephantini. Natomiast drugi żyjący do dzisiaj gatunek słoń afrykański (łac. Loxodonta africana, większy i masywniejszy od słonia indyjskiego) należy do siostrzanego kladu Loxodontini. Archeoldzy i biolodzy wyodrębniają aktualnie kilka gatunków mamutów: wspomnianego już mamuta włochatego zwanego też mamutem właściwym (łac. Mammuthus primigenius), mamuta stepowego (łac. Mammuthus trogontheri), mamuta kolumbijskiego (łac. Mammuthus columbi, w tym podgatunki mamuta cesarskiego Mammuthus columbi imperator oraz mamuta Jeffersona Mammuthus columbi jeffersoni), mamuta południowego (łac. Mammuthus meridionalis), mamuta karłowatego (łac. Mammuthus exilis).
Należą tu również mniej gatunki: Mammuthus subplanifrons (żył ok. 5 mln lat temu, to najstarszy znany mamut), Mammuthus africanavus (pojawił się ok. 4,8 mln lat temu w okresie pliocenu, to jeden z najstarszych gatunków mamutów), Mammuthus rumanus, Mammuthus Jamarmorai oraz Mammuthus creticus (karłowaty mamut zamieszkujący Kretę w epoce plejstocenu, był najmniejszym ze wszystkich znanych dotychczas gatunków mamutów karłowatych na świecie).
Najbardziej znany gatunek mamuta – mamut włochaty (łac. Mammuthus primigenius) zwany też właściwym jest najpopularniejszym gatunkiem mamutów. Trąbowiec ten mimo swoich wielkich rozmiarów należał do ulubionej zwierzyny łownej ówcześnie żyjących ludzi w późnym plejstocenie. Odzwierciedlenie takich polowań można przedstawiają doskonale zachowane do dnia dzisiejszego, liczne wyobrażenia i malowidła naskalne. Pierwotni ludzie pozostawili je głównie na ścianach jaskiń takich jak np. usytuowana w Rouffignac czy w Chauvet we Francji). Malowidła naskalne przedstawiające mamuty, dzikie konie, nosorożce włochate, bizony, tury, jelenie i wiele innych zwierząt stanowią wielką atrakcję archeologiczną.
Różnice wielkości gatunków mamutów
W powszechnym mniemaniu uważa się, że mamuty były zwierzętami bardzo wielkich rozmiarów. Tak też jest zresztą w sposób przenośny rozumiane określenie „mamut”, jako nazwa czegoś naprawdę wielkiego. Tymczasem największy znany gatunek mamuta to wcale nie mamut włochaty, lecz m. stepowy (łac. Mammuthus trogontheri). Jego szczątki odnaleziono na obszarach Europy i Azji. Na ich podstawie wiadomo, że osiągał on 4,5-5 m wysokości w kłębie. Większość pozostałych gatunków mamutów była natomiast mniejsza od niego i porównywalna z dzisiejszym słoniem indyjskim. Co ciekawe, niedawno odkryto, że istniały jednak także jeszcze mniejsze formy, jak np. słynny mamut karłowaty (łac. Mammuthus exilis), którego pozostałości odnaleziono na Channel Islands u wybrzeży Kalifornii (USA) oraz podobny do niego Mammuthus creticus, karłowaty mamut zamieszkujący Kretę w epoce plejstocenu. Naukowcy wykazali przy tym, że mamut karłowaty był niemal dwukrotnie mniejszy od mamuta cesarskiego (łac. Mammuthus columbi imperator).
Znaczenie mamutów dla ówczesnych ludzi
Mamuty stanowiły dla ówczesnych ludzi idealne i bogate źródło pożywienia. Dostarczały także materiały do wyrobu okryć oraz domostw, sprzętów domowych, narzędzi i ozdób (skóry, kości i ciosy). Ze skór szyto ciepłe ubrania. Kości i ciosy wykorzystywano natomiast głównie do wyrobu ozdób, narzędzi, grotów strzał, harpunów i włóczni, a czasem także do budowy szkieletu paleolitycznych domostw, które okrywano z wierzchu skórami. Ślady takiego wykorzystywania szczątków mamucich odnaleziono m.in. w miejscowości Meziriczi na Ukrainie. Ludzie polowali na te wielkie, prehistoryczne zwierzęta zwykle w sposób dla siebie w miarę bezpieczny, kopiąc wielkie doły zapadnie i dobijając w nich włóczniami osobniki, które tam nieopatrznie wpadły. Bezpośrednie starcia z mamutami podejmowano rzadziej.
Przyczyny wymarcia mamutów
Mimo wielu odkryć archeologicznych oraz analiz różnych hipotez, nadal nie do końca jest jasna ostateczna przyczyna wymarcia mamutów. Naukowcy podają jednak trzy główne, ewentualne przyczyny takiego stanu rzeczy, lub ich kombinację. Pierwsza hipoteza zakłada, że mamuty zostały po prostu zwyczajnie wytępione przez człowieka. Wedle drugiej – wyginęły w wyniku jakiejś bliżej nieokreślonej, panującej ówcześnie choroby lub epidemii. Natomiast trzecia teza głosi, że te prehistoryczne zwierzęta wymarły ze względu na istotne zmiany klimatu, jakie zaistniały na przełomie plejstocenu i holocenu (czyli ok. 10 tys. lat temu).
Nastąpiło wtedy gwałtowne zlodowacenie, a po nim ocieplenie, do czego zwierzęta te nie zdążyły się dostosować. Przyjmuje się ponadto, że ostatnie mamuty na stałym lądzie wyginęły ok. 10-8 tys. lat p.n.e. Ich niewielka populacja przetrwała jednak jeszcze na Wyspie Wrangla, żyjąc tam aż do ok. 2000 r. p.n.e. Co ciekawe, to właśnie ta ostatnia izolowana populacja jest najbardziej znana z tego, że uległa znacznemu skarłowaceniu na skutek kurczenia się zasobów pożywienia i systematycznie malejącej przestrzeni biotopowej do życia. Ten mamut karłowaty dorastał zaledwie do 1,8 m wysokości w kłębie.
Mamuty żyły onegdaj w całej Europie. W 2009 r. naukowcy odkryli jednak, że ostatnie osobniki żyjące na terenie dzisiejszej Wielkiej Brytanii wyginęły bezpowrotnie ok. 12000 lat p.n.e. Wcześniej uważano, że trąbowce te zniknęły z Europy północno-zachodniej w nieco innym czasie, bo 19000–17000 lat p.n.e. W dokładniejszym datowaniu pomogło odkrycie nowej metody oczyszczania próbek, w trakcie ich przygotowywania do datowania węglem C14, nazwanej ultrafiltracją, którą wymyślono i opracowano na Uniwersytecie w Oksfordzie.
Pozostałości szczątków mamutów
Liczne szczątki mamutów odnajdywane są do dnia dzisiejszego głównie na Syberii. Są to przede wszystkim kości i ciosy tych zwierząt, choć czasem przypadkowo w wiecznej, lodowej zmarzlinie odkrywa się też bardzo dobrze zachowane, niemal kompletne ciała całych zwierząt. Takie głośne wydarzenie miało miejsce m.in. w 1901 r., kiedy to nad brzegami rzeki Bieriozowki odkryto części miękkie, takie jak futro, skóra i mięśnie mamuta. Kolejnego w pełni zachowanego mamuta znaleziono też w 2007 r. na Półwyspie Jamalskim nad rzeką Juribej. Na podstawie tak doskonałych znalezisk możliwe stało się dokładne odtworzenie wyglądu tych zwierząt. Ustalono dzięki temu, że w odróżnieniu od słoni współczesnych, mamuty miały na przykład o wiele mniejsze uszy, niż obecne gatunki (duże uszy dzisiejszych słoni służą do chłodzenia organizmu).
Kompletny szkielet mamuta znaleziono też w Polsce w okolicach Pyskowic na Śląsku. Jest on od wielu lat eksponowany na stałej wystawie w Muzeum Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Inne szczątki kostne znaleziono też m.in. w okolicach Garwolina. Muzeum Ziemi PAN w Warszawie dysponuje z kolei także włosami mamuta, które podarowali badacze francuscy. Wiele znalezionych dotąd, zamarzniętych ciał mamutów było w tak dobrym stanie, że możliwe było też ustalenie na podstawie ich treści jelitowej i żołądkowej, czym dokładnie się żywiły (były to pędy i gałązki wierzby, olchy, brzozy, młode igliwie i drobne rośliny zielne). Co jednak najciekawsze – obecnie planuje się nawet sklonować te wymarłe prehistoryczne zwierzęta, w oparciu o najnowsze zdobycze inżynierii genetycznej. Sklonowany mamut mógłby być donoszony i urodzony przez współcześnie żyjącą samicę słonia afrykańskiego.