Życie nocne, to zachowanie zwierząt charakteryzujące się snem w ciągu dnia. W przeciwieństwie do aktywności dziennej żerowanie i poruszanie się tylko lub głównie nocami oznacza również coś zwykle przeciwnego w budowie anatomicznej i morfologii. Niektóre cechy u zwierząt nocnych bywają przy tym dziwne i zaskakujące! Interesują Cię zwierzęta aktywne nocą, więc poznaj – jak żyją nietoperze, sowy, kuny czy ptaki kiwi. Sprawdź, jakie przystosowania anatomiczne i morfologiczne mają zwierzęta nocne.
Nocne zwierzęta – cechy i klasyfikacja gatunkowa.
Nocne stworzenia na ogół mają wysoko rozwinięty zmysł słuchu i węchu oraz dostosowany do ciemności wzrok. Wymienione cechy mogą pomóc zwierzętom, takim jak np. niektóre kopytne i gryzonie, by skutecznie uniknąć drapieżników. Niektóre zwierzęta, takie jak koty, jeże, wilki, kuny domowe i leśne czy fretki mają oczy, które mogą przystosowywać się zarówno do niskiego nocnego, jak i jasnego dziennego poziomu oświetlenia. Inne zwierzęta, jak na przykład nietoperze, mogą z kolei funkcjonować już tylko w nocy.
Wiele nocnych stworzeń, w tym np. niektóre sowy i ćmy, ma stosunkowo duże oczy, w porównaniu z wielkością całego ciała. Równoważy to niższe poziomy światła nocą. Stwierdzono, że zwierzęta takie mają większą rogówkę w stosunku do wielkości oczu, niż stworzenia aktywne tylko w dzień. Mocno zwiększa to ich wrażliwość wzrokową w warunkach słabego oświetlenia. Nocny tryb życia pozwala też unikać polowania w intensywnym świetle słonecznym na terenach bardzo gorących i nierzadko suchych (np. w przypadku lwów czy os gatunku Apoica flavissima).
Typowo dzienne zwierzęta, jak np. wiewiórki i śpiewające ptaki, są aktywne tylko w ciągu dnia. Natomiast gatunki pośrednie, takie jak np. dzikie króliki, skunksy, wilki, fossa madagaskarska, lwy, tygrysy czy hieny, są często mylnie określane jako nocne. Tymczasem polują one i są aktywne w dzień, ale także i przez jakąś część nocy, zależnie od potrzeb.
Zwierzęta aktywne nocą – jakie były ich początki?
Chociaż trudno powiedzieć co było pierwsze, nocny czy dzienny tryb życia, istnieje wiodąca hipoteza biologii ewolucyjnej, tzw. „teoria wąskiego gardła”. Według niej, miliony lat temu w erze mezozoicznej, wielu przodków współczesnych ssaków ewoluowało, żyjąc w nocy. Unikały przeto kontaktu z groźnymi ówczesnymi drapieżnikami dinozaurami. Ostatnie badania próbują znaleźć odpowiedź, dlaczego tak wiele współczesnych ssaków nadal zachowuje cechy nocne, chociaż nie są już zbyt aktywne o tej porze.
Króluje przekonanie, że wysoka ostrość widzenia towarzysząca dobowym cechom życiowym, nie jest już potrzebna ze względu na ewolucję kompensacyjnych układów sensorycznych, takich jak zwiększony zmysł węchu i słuchu. Zbadano niedawno wymarłe nielotne ptaki z rodziny mamutaków (strusie madagaskarskie), ogromne wymarłe moa i czaszki współcześnie żyjących ptaków kiwi, aby odtworzyć ich prawdopodobne tworzenie się mózgu i czaszki. Wskazano przy tym, że płaty węchowe były u nich znacznie większe w porównaniu do płatów wzrokowych.
Gatunki te mają wspólnego przodka, który ewoluował, funkcjonując jako gatunek nocny, ograniczając wzrok na rzecz lepszego węchu. Gady i ptaki idealnie do siebie pasują, jak się okazuje w tej grupie. Większa rogówka i źrenica dobrze korelują u nich bowiem z tym, czy prowadzą nocny, czy dzienny tryb życia w obrębie danego gatunku.
Zwierzęta aktywne nocą – zalety takiego trybu życia.
Aktywność w nocy jest formą różnicowania nisz, w której nisza ekologiczna gatunku w środowisku jest podzielona nie przez ilość zasobów, ale przez czas (tzw. czasowy podział niszy ekologicznej). Przykładowo, jastrzębie i sowy mogą polować na tym samym polu lub łące na te same gryzonie bez konfliktu pomiędzy sobą. Dlaczego? Ponieważ jastrzębie wiodą dzienny, a sowy nocny tryb życia. Oznacza to, że oba te gatunki nie konkurują ze sobą nawzajem o pokarm i teren do polowań. Nocny tryb życia jest też formą adaptacji pozwalającej uniknąć drapieżników dla ofiar, lub wręcz przeciwnie – wspomóc polowania drapieżników.
Przykładowo, jednym z powodów, dla których lwy wolą polować w nocy, jest to, że wiele gatunków ich ofiar (np. zebry, antylopy oryks, impale czy gnu) ma słabe widzenie nocne. Wiele gatunków małych gryzoni, takich jak np. duża japońska mysz polowa, jest z kolei aktywnych w nocy, bo większość z kilkunastu ptaków drapieżnych, jakie na nie polują, to zwierzęta wiodące dzienny tryb życia. Istnieje też wiele gatunków dziennych, które wykazują również pewne zachowania nocne. Na przykład wiele ptaków morskich i żółwi morskich gromadzi się w nocy tylko w miejscach rozrodu lub koloniach, aby zmniejszyć ryzyko drapieżnictwa dla siebie i/lub swego potomstwa.
Normalnie jednak ptaki te i żółwie egzystują normalnie w ciągu dnia. Zwierzęta nocne korzystają natomiast z tej pory doby, aby polować na gatunki, które wykazują sezonowe zachowania nocne w czasie swego rozrodu, dla unikania drapieżników dziennych. Niektóre nocne gatunki ryb wykorzystają przykładowo światło księżyca w nocy, by polować na zooplankton wypływający nocą ku powierzchni oceanów.
Zwierzęta aktywne nocą – adaptacje do nocnego trybu życia.
Niektóre gatunki opracowały też unikalne adaptacje, pozwalające im polować w ciemnościach. Nietoperze są przykładowo znane z używania echolokacji do polowania na zdobycz w ciemności. Z kolei delfiny i wieloryby używają dźwięków typowych dla sonaru, do skutecznego chwytania ryb nocą. Echolokujące nietoperze dostosowują natomiast swoją wokalizację, aby łapać owady na zmieniającym się tle nocnego środowiska. Innym powodem nocności jest unikanie upału dnia. Jest to szczególnie pożądane w suchych biomach, takich jak pustynie, gdzie aktywność nocna zapobiega utracie cennej wody przez zwierzęta, co jest groźne szczególnie podczas upalnej i suchej pory roku za dnia.
Adaptacja ta zdecydowanie poprawia osmoregulację. Jednym z powodów, dla których lwy wolą w porze suchej polować w nocy, jest właśnie instynktowna potrzeba oszczędzania wody w organizmie. Wiele gatunków roślin typowych dla suchych biomów przystosowało się tak, że ich kwiaty otwierają się tylko w nocy, gdy intensywne ciepło słońca nie może uschnąć i zniszczyć ich wilgotnych, delikatnych kwiatów. Te kwiaty są zapylane przez nietoperze i ćmy, kolejne dobrze nam znane zwierzęta nocne.
Zmiana klimatu i zmiana globalnych temperatur doprowadziły do wzrostu liczby gatunków dobowych. Ich organizmy dążyły do tego, by zbliżyć swoje wzorce aktywności dobowej do zachowań zmierzchowych lub całkowicie nocnych. Ten środek adaptacyjny pozwala zwierzętom uniknąć upału w ciągu dnia, bez konieczności opuszczania swego siedliska i związanych z tym migracji sezonowych.
Zwierzęta aktywne nocą – zakłócenia ich nocnego trybu życia.
Gwałtowny wzrost ekspansji człowieka i postęp technologiczny w ciągu ostatnich kilku stuleci, wywarł znaczący wpływ na zwierzęta nocne, jak i na gatunki dzienne. Ich przyczyny można przypisać przede wszystkim zanieczyszczeniu środowiska światłem i zaburzeniom przestrzennym. Zanieczyszczenie światłem nadaje niebu mglistą i niekiedy nawet mocno rozjaśnioną poświatę. To poważny problem dla gatunków nocnych, a jego wpływ nadal rośnie, gdy elektryczność dociera do tych części świata, które wcześniej nie miały dostępu do prądu. Co ciekawe, gatunki żyjące w tropikach są na ogół bardziej dotknięte tym zjawiskiem, ze względu na zmianę ich względnie stałych wzorów zachowań świetlnych.
Dotyczy to jednak również gatunków o cechach umiarkowanych w zakresie adaptacji do życia nocnego, polegających na wyzwalaniu się nocności tylko dla szczególnych momentów behawioralnych (np. jedynie w czasie rozrodu). Wiele gatunków dziennych widzi natomiast korzyści głównie z „dłuższego dnia”. Pozwala to bowiem na dłuższy okres do polowania, co jest z kolei szkodliwe dla ich nocnych ofiar. Zanieczyszczenie światłem może dezorientować gatunki przyzwyczajone do ciemności, ponieważ ich adaptacyjne oczy nie są przyzwyczajone do sztucznego oświetlenia, tym bardziej tak silnego. Owady są najbardziej oczywistym przykładem, który przyciąga światło i zwykle są wtedy zabijane przez ciepło lub prąd elektryczny (np. ćmy, komary, niektóre chrząszcze).
Również niektóre gatunki żab bywają zaślepione szybkimi zmianami światła, podczas gdy nocne ptaki wędrowne mogą być na tyle zdezorientowane, że tracą orientację i łatwo wtedy się męczą oraz są podatne na chwytanie przez drapieżniki. Małe żółwie morskie wykluwające się z jaj na sztucznie oświetlonych plażach, często gubią się, kierując się w stronę źródeł światła, a nie do życiodajnego oceanu. W naszym kraju zwierzęta aktywne nocą często natomiast Gina pod kołami samochodów na licznych w Polsce drogach. Nawet niewielkie takie zmiany mogą ostatecznie doprowadzić do spadku populacji zwierząt nocnych, a także zaszkodzić lokalnym poziomom troficznym i powiązanym gatunkom.
Zwierzęta aktywne nocą – prognozy przyszłościowe.
Rosnąca liczba zanieczyszczeń siedlisk na całym świecie w wyniku ekspansji człowieka, ma i wady i zalety dla różnych zwierząt nocnych. W wyniku szczytowej aktywności człowieka w ciągu dnia więcej gatunków będzie prawdopodobnie bardziej aktywnych w nocy, by uniknąć zakłóceń w ich środowisku.