Lwy to jedne z największych współcześnie żyjących kotowatych. Choć niegdyś lwy żyły i polowały na wszystkich kontynentach Ziemi, to jednak obecnie w stanie dzikim przetrwał tylko lew afrykański i azjatycki.
Lew afrykański (łac. Panthera leo) to gatunek mięsożernego i łożyskowego ssaka lądowego należącego do rodziny kotowatych (łac. Felidae) i rzędu drapieżnych (łac. Carnivora). Lwa naukowo opisał po raz pierwszy Karol Linneusz, określając go nazwą Felis Leo (1758 r.). Jednak w 1829 r. niejaki Brehm przeniósł go do rodzaju Leo, a w 1930 r. Pocock zaliczył go ostatecznie do rodzaju Panthera. Słowo Panthera najprawdopodobniej pochodzi od greckiego „pan” oznaczającego „wszech” i „thēr” oznaczającego „zwierzę”. Ma to związek z dawnym szerokim zasięgiem występowania lwów. Inni natomiast źródeł określenia lwów dopatrują się w łacinie, języku hebrajskim i staroegipskim, a nawet w orientalnych określeniach ubarwienia tych zwierząt.
Lew afrykański występowanie
Lew afrykański Panthera leo nie jest „królem dżunglii”, ponieważ jego typowym habitatem są otwarte równiny afrykańskie, głównie w części subsaharyjskiej kontynentu. Niegdyś można go było jednak spotkać w całej Afryce, z wyjątkiem lasów równikowych i terenów całkowicie pustynnych. W czasach prehistorycznych lwy zamieszkiwały zresztą nie tylko sama Afrykę, ale również Azję, Europę i obie Ameryki. Współcześnie lwy występują jednak tylko w Afryce i szczątkowo w Indiach (odmiana lew azjatycki Panthera leo persica, żyje wyłącznie w niewielkim rezerwacie w lesie Gir w stanie Gujarat w północnych Indiach). W Afryce lwy są już jednak narażone na wyginięcie, a w Indiach ich stan liczebny określono jako wręcz krytyczny.
Lwy afrykańskie dobrze adaptują się do różnych środowisk, jednak najbardziej preferują sawanny z powodu panującego tu bogactwa ssaków kopytnych, którymi się żywią. Obok hieny cętkowanej są tu drugim co do wielkości drapieżnikiem. Koty te zasiedlają także tereny bardziej krzaczaste, obszary górskie i półpustynne (w etiopskich górach Bale populacja lwów mieszka na wysokości aż 4240 m n.p.m.).
Ewolucja lwów
Dotychczasowe badania genetyczne wskazały, że wszystkie współcześnie żyjące podgatunki lwa afrykańskiego pochodzą od jednego wspólnego przodka, który musiał żyć ok. 55 tys. lat temu. Wielkie koty, wśród których znajduje się lew, pochodzą też od jednej linii ewolucyjnej o nazwie Pantherinae. Do tej linii zalicza się rodzaje Panthera, Neofelis i Pardofelis. Badania genetyczne wskazują, że z linii tej niezależnie od siebie wyewoluowały dalej dwie odrębne linie lwów Panthera: 1) lwy jaskiniowe i amerykańskie wymarłe pod koniec ostatniej epoki lodowcowej (ok. 10 tys. lat temu) oraz 2) współczesny lew afrykański Panthera leo. Na razie naukowcy nie znaleźli jednak ich ostatniego wspólnego przodka. Z badań mitochondrialnego DNA wiadomo jedynie, że obie linie rozwojowe lwów rozdzieliły się od siebie ok. 6 mln lat temu.
Odkryte dotąd szczątki prehistorycznych kotowatych sugerują, że gatunki podobne do współczesnego lwa pojawili się po raz pierwszy w późnym pliocenie w Afryce Wschodniej (ok. 5-1,8 mln lat temu). Natomiast właściwy Panthera Leo na pewno żył już w Afryce co najmniej 1,5 mln lat temu. Później ok. 700 tysięcy lat temu lwy zaczęły migrować z Afryki do Europy i Azji. Ok. 100-10 tys. lat temu, czyli w okresie późnego plejstocenu, lwy były już najbardziej rozprzestrzenione z dużych ssaków lądowych. Zamieszkiwały już wtedy Afrykę, Eurazję (od Portugalii po Indie), Amerykę Północną i Południową. Potem zaczęły stopniowo ginąć najprawdopodobniej z powodu zmian klimatycznych i działalności człowieka. W czasach historycznych, czyli w okresie ok. 2 tys. lat temu zamieszkiwały już tylko tereny Bałkanów (lasy Grecji, Macedonia i Bułgaria), Persję, Indie i prawie całą Afrykę.
Podgatunki lwa afrykańskiego
Systematyka lwów nie jest jak na razie uważana przez naukowców za jednoznacznie i ostatecznie ustaloną i uważa się powszechnie, że konieczna jest jej rewizja, szczególnie w kwestii podgatunków. Wyróżniane obecnie podgatunki lwa afrykańskiego wydzielono w oparciu o ich zasięg występowania i znaczące różnice morfologiczne (w tym m.in. wielkość i ubarwienie grzywy samców) na następujące podgatunki m.in.: lew angolski (łac. Panthera leo bleyenberghi), południowoafrykański (łac. P. l. krugeri), masajski (łac. P. l. massaica), senegalski (łac. P. l. senegalensis) oraz wspomniany lew azjatycki (łac. P. l. persica).
Stan populacji lwów
Jak większość współczesnych drapieżników, również i lew był w prehistorii gatunkiem kosmopolitycznym. Zachodzące w przeciągu ostatnich kilku tysięcy lat w obecnej epoce holoceńskiej przemiany antropogeniczne doprowadziły jednak z czasem do wymarcia populacji lwów na większości obszarów. Ostatni obszar występowania lwów w Europie to Kaukaz, gdzie był spotykany jeszcze w X w. n.e. Natomiast zaledwie pod koniec XIX i na początku XX w. został całkowicie wytępiony w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie. Liczba lwów afrykańskich zmniejszyła się przez ostatnie 25 lat z ok. 100 do ok. 25 tys. osobników. Obecnie jego terytorium występowania jest ograniczone jedynie już punktowo do niewielu terenów Afryki i tylko jednego małego terenu w Indiach. Są to już niemal wyłącznie rezerwaty i parki narodowe lub prywatne. Systematycznie nadal jednak zmniejsza się liczba i powierzchnia zajmowanych przez nie siedlisk oraz ilość dostępnego pokarmu.
Te wielkie koty są też zagrożone przez swoją podatność na choroby roznoszone przez psy, domowe koty i inne ssaki drapieżne (np. gruźlica, FIV czyli zespół nabytego niedoboru immunologicznego kotów, nazywany potocznie „kocim AIDS”, czy wirus Morbillivirus nazywany też w skrócie CDV od ang. Canine Distemper Virus, spokrewniony z wirusem psiej nosówki). Lew afrykański Panthera leo jest więc obecnie jedynie gatunkiem reliktowym, do tego poważnie zagrożonym wymarciem głównie z powodu dalszej działalności człowieka, ale także zmian klimatycznych i w jakimś stopniu także zanieczyszczeniem środowiska.
Większość obecnej populacji szacuje się na 16-30 tys. osobników we wschodniej i południowej Afryce (są tu chronione w parkach narodowych Krugera i Kalahari Gemsbok). Aby złagodzić konflikt pomiędzy lwami i ludźmi, a także dla ochrony tych kotów przed skutkami antropomorfizacji, chorób i epidemii, zanieczyszczenia środowiska oraz innych czynników wynikających z ograniczania dostępnych dla nich obszarów siedliskowych, podejmuje się obecnie różne programy ich ochrony w parkach narodowych i rezerwatach.
Lew afrykański został też wpisany do „Czerwonej Księgi IUCN”, w której figuruje w dwóch pozycjach: do kategorii VU (gatunki narażone, które mogą wymrzeć stosunkowo niedługo) wpisano afrykańskiego Panthera leo, natomiast do kategorii CR (gatunki krytycznie zagrożone wyginięciem) zaliczono indyjskiego Panthera leo pesica. Wszystkie kotowate, w tym lwa afrykańskiego ujęto również w załączniku II Konwencji Waszyngtońskiej (CITES Appendix II, jedynie P. l. perlica figuruje w załączniku I tej konwencji). W niektórych krajach od jakiegoś czasu funkcjonuje też całkowity zakaz polowań na lwy – w Angoli, Demokratycznej Republice Konga, Gabonie, Ghanie, Kamerunie, Malawi, Mauretanii, Nigrze, Nigerii, Rwandzie.
Inne państwa dopuszczają jeszcze polowania na lwy, ale oficjalnie wyłącznie w przypadkach problematycznych, czyli na osobniki zagrażające ludziom i nagminnie atakujące stada zwierząt hodowlanych. W niektórych państwach niestety nadal jednak nie ma żadnych regulacji prawnych dotyczących ochrony lwów – w Burundi, Gwinei Bissau, Lesotho, Namibii, RPA i Suazi. Poza próbami ochrony lwów afrykańskich żyjących na wolności, na świecie w ogrodach zoologicznych prowadzi się też programy hodowlane tego gatunku.
Lew afrykański opis
Obecnie żyjący lew afrykański to drugi największy kot świata, zaraz po największych podgatunkach tygrysa. Posiada masywne i muskularnie umięśnione ciało z czterema potężnymi i silnymi łapami, zakończonymi ostrymi pazurami. Jest też wyposażony w silne szczęki, przystosowane do powalania i zabijania nawet bardzo dużych zwierząt. Lew może przy tym na krótkich dystansach osiągać prędkość do 60 km/h, nie jest jednak długodystansowcem. Wśród pozostałych kotowatych lwy wyróżnia też najsilniej zaznaczony dymorfizm płciowy. Dorosły samiec lwa posiada zwykle grzywę długich włosów na karku, szyi i barkach oraz może ważyć 150-200 kg (największy znany samiec miał 375 kg). Samce są przy tym o 20-35% większe oraz o 50% cięższe od samic. Grzywa u samców lwów nie występuje tylko w populacjach z Tsawo i Senegalu (jeśli mają grzywę, to tylko szczątkową).
Należy jednak wiedzieć, że pierwotne lwy prawdopodobnie wcale grzywy nie miały. Naukowcy szacują, że grzywa mogła pojawić się u lwów w przedziale czasu 320-190 tys. lat temu. Ten atrybut dymorfizmu płciowego u lwów jest uważany za oznakę zdrowia samca. Im jest więc jego grzywa bujniejsza oznacza to, że tym zdrowszy, sprawniejszy i silniejszy jest mający ją osobnik. Zaobserwowano przy tym, że samice do rozrodu wybierają samce z grzywą dłuższą i ciemniejszą. Samice są znacznie mniejsze i ważą 120-180 kg (największe mają ok. 185 kg) i nie mają grzywy. Sierść u obu płci lwów jest jasnobrązowa na partiach wierzchnich (grzbietowych) i biaława na brzuchu oraz wewnętrznych częściach nóg. Uszy są czarne, natomiast grzywa samca ma kolor od płowego (brązowo-żółty), przez rudawy, kremowy, do prawie czarnej. Bardzo rzadko spotykana jest odmiana o całym umaszczeniu białym lub kremowym. Młode lwiątka mają zanikające z wiekiem ciemniejsze cętki na futrze.
Tryb życia lwów
Lew afrykański jako jedyny kotowaty żyje w grupach rodzinnych, czyli stadach. Każde takie stado składa się z wielu osobników (większość lwich stad liczy 2-12 dorosłych osobników), wśród których są spokrewnione samice, ich potomstwo oraz jeden (cecha typowa w populacji z Tsavo) lub kilka niespokrewnionych samców (koalicja 2–4 samców), które bronią terytorium. Naukowcy zaobserwowali jedynie dwa przypadki obecności w stadzie niespokrewnionych ze sobą samic.
Wielkość, liczba i zagęszczenie stad lwów zależą od liczebności lwów na danym obszarze i dostępności pokarmu. Każde stado ma swoją własną hierarchię, w której najsłabszy samiec ma i tak zawsze rangę wyższą od samic. Lew dominant zapładnia samice w stadzie, natomiast samice polują i opiekują się lwiątkami. Jeśli samców w stadzie jest więcej niż jeden, to stale rywalizują o przywództwo nad stadem zarówno między sobą, jak i z obcymi lwami. Rzadko zdarza się więc, aby jakiś samiec lwa afrykańskiego żył w jednym stadzie dłużej niż 3-4 lata. Pokonany samic zwykle bezpowrotnie odchodzi ze stada, często samotnie kończąc potem życie.
Podrastające młode samice pozostają w stadzie, natomiast młode samce osiągając dojrzałość płciową zostają zmuszone do opuszczenia stada i wiodą samotniczy tryb życia lub zbierają się w małe grupy młodzików. Choć lwy afrykańskie słyną z polowań stadnych, to jednak zarówno samce jak i samice czasem oddalają się jednak od stada by zapolować samotnie. Naukowcy uważają, że wspólne polowania nie stanowią najsilniejszego czynnika wzmacniającego stado i jego relacje socjalne. W obronie stada lwice stają jednak wespół z samcami.
Poza tym lwy większość czasu spędzają na odpoczynku (do 20 godz. na dobę). Samce lwów żyją krócej od samic, zwykle bowiem giną wcześniej w walce. Jeśli tak się nie stanie, to mogą dożyć ponad 10 lat (odnotowano też pojedyncze lwy dożywające 16 lat na wolności). Samice żyją natomiast przeciętnie 15-16 lat (w Parku Serengeti dożywają 18 lat). Co ciekawe, w niewoli lwy przeciętnie dożywają jednak tylko 13 lat (najstarszy dożył aż 30 lat).
Odżywianie się lwów
Lew afrykański to typowy mięsożerca. Koty te polują głównie na ssaki kopytne, w tym antylopy, gazele, zebry, guźce, bawoły afrykańskie, żyrafy i inne podobne. Sporadycznie polują też na większe ssaki, jak: hipopotamy, nosorożce, a nawet słonie (głównie na ich młode, ale zmuszone głodem lub z powodu okazji atakują z powodzeniem także dorosłe). Z powodu braku pokarmu nie pogardzą gryzoniami, ptakami, szakalami, hienami i padliną. Mogą jednak atakować także zwierzęta hodowlane i ludzi. Polując lew może przy tym biec z prędkością 50-60 km/h. Wykorzystując przewagę liczebną stada, lwy często odbierają też zdobycz innym drapieżnikom (np. gepardom, likaonom, hienom, czy lampartom). Zdobyczą posila się całe stado zgodnie z hierarchią (najpierw najsilniejszy samiec, potem inne samce, następnie samice, na końcu młode). Najsilniejszy lew je zwykle najwięcej. Dzienne zapotrzebowanie pokarmowe dorosłego samca lwa afrykańskiego to nawet 7 kg, a u samicy – 5 kg mięsa.
Rozród lwów
Lwy Panthera leo mają zdolność rozmnaża się cały rok. Samiec węchem wyczuwa ruję u samicy, po intensywnej woni jej gruczołów płciowych, którą zaczynają wtedy wydzielać (pomaga mu w tym tzw. narząd Jacobsona). Następnie para oddala się na kilka dni ze stada i przez cały czas kopuluje nawet po kilkadziesiąt razy dziennie. W międzyczasie samiec i samica wzajemnie się łaszą oraz czule liżą i iskają. Ciąża trwa 100-114 dni. Młode rodzą się zwykle w liczbie 1-4 (maksymalnie do 6). Nowo narodzone lwiątka są ślepe, ważą 1-2 kg i są cętkowane.
Opiekuje się nimi całe stado, a gdy matka z innymi lwicami idzie na polowanie, zostają pod opieką jednej lub dwóch ciotek. Zachowanie to jest niepowtarzalne u żadnego innego gatunku w rodzinie kotowatych. Oczy małym lwiątkom otwierają się ok. 3-11 dnia życia. Ok. 10-15 dnia mają już na tyle silne łapki, że zaczynają intensywniej chodzić. Pełną sprawność uzyskują jednak dopiero po kolejnych 3-4 tygodniach. Do 8 tygodnia życia są trzymane przez matkę w ukryciu.
Gdy mają miesiąc wyrastają im pierwsze zęby, natomiast w wieku 1-2 miesięcy zaczynają bawić się z innymi osobnikami w stadzie i coraz bardziej oddalać od matki. W wieku 3 miesięcy znikają im dziecięce plamy na futrze. Młode lwy zaczynają polować mając 11 miesięcy. Pełną samodzielność zyskują po kolejnych 5 miesiącach. Lwia grzywa młodym samcom Panthera leo zaczyna rosnąć w wieku 2 lat, natomiast dojrzałość płciową zyskują po 2,5 roku. Samice dojrzewają w wieku 2,5-4 lat. Po zmianie przywództwa nad stadem, nowy lew zabija młode poprzednika, by samice szybciej weszły w kolejną ruję i urodziły tylko jego potomstwo.
Najnowsze badania dowiodły jednak, że lwice mogą temu zaradzić. Wystarczy że wcześniej dobrze ukryją młode, następnie pozwolą się dobrze obwąchiwać nowemu przywódcy (wydzielają wtedy odpowiednie hormony zapachowe) prowadząc go do swojego legowiska. Im dłużej nowy lew wącha te zapachy, tym szybciej zmniejsza się jego agresja, co trwa 3-5 dni. Wtedy dzieci poprzedniego samca są już bezpieczne, bo pachną tym samym zapachem i mogą być wyprowadzone z ukrycia.
Lew afrykański ciekawostki
Najstarsze odnalezione szczątki zaliczane wstępnie do linii rozwojowej i gatunku lew afrykański Panthera leo są bardzo stare, bowiem datuje się aż na ok. 3,5 mln lat. Odkryto je na terenie Laetoli w Tanzanii.
Obecnie żyjący lew afrykański jest przy tym drugim, co do wielkości po tygrysie gatunkiem wśród aktualnie żyjących czterech tzw. „ryczących wielkich kotów”. Dominujące w stadzie samce lwów często ryczą, co ma informować inne obce samce o ich obecności i sile oraz zajmowanym terytorium. Nawołują też w ten sposób rozproszone stado. Ryk lwa może być słyszalny nawet z odległości pięciu kilometrów.
Lew afrykański to również jedyny obecnie żyjący w zorganizowanych grupach socjalnych dziki kot, zaliczany też do tzw. „wielkiej piątki Afryki”, czyli pięciu najniebezpieczniejszych zwierząt na tym kontynencie, do których należą: słoń, nosorożec, bawół, lew i lampart.
Choć samce tego gatunku kotów ważą średnio ok. 150-200 kg, to jednak największy znany samiec lwa afrykańskiego ważył niemal dwa razy tyle, bo aż 375 kg! Był to lew o imieniu Simba, który żył do 1970 r. w Colchester Zoo w Wielkiej Brytanii.
Samce lwów słyną też ze swojej grzywy, której brak u płci przeciwnej. Naukowcy odkryli, ze na stan lwiej grzywy wpływ mają różne czynniki, w tym m.in. poziom samczego testosteronu, temperatura otoczenia, czy jakość diety. Obecnie naukowcy wyróżniają różne podgatunki w obrębie Panthera Leo. Co ciekawe, badania wykazują jednak tylko niewielkie różnice genetyczne pomiędzy poszczególnymi podgatunkami lwów afrykańskich. Dlatego systematyka lwów nadal nie jest jednolicie i do końca ostatecznie ustalona. Dwaj naukowcy Nowell i Jackson (1996) zaproponowali, więc, aby wszystkie lwy afrykańskie traktować nie jako podgatunki, lecz jako „rasy geograficzne w obrębie jednego podgatunku”.
