Mamutak (Aepyornis maximus)

Chociaż obecnie już wiemy, że ptaki są potomkami dinozaurów, wciąż trudno nam jednak wyobrazić sobie biegające po ziemi olbrzymie ptaszydła większe, niż obecnie żyjące strusie. Jednym z takich zupełnie niedawno jeszcze żyjących gigantycznych ptaków był Aepyornis Maximus.

Aepyornis olbrzymi ptak nielot (łac. Aepyornis Maximus syn. Aepiornis titan) jest też nazywany potocznie mamutak, struś madagaskarski, epiornis, lub po prostu ptak-słoń. Jest to gatunek wymarłego już obecnie nielotnego ptaka należącego do bezgrzebieniowców oraz rodziny tzw. mamautaków (łac. Aepyornithidae), rzędu Aepyornithiformes, nadrzędu ptaków paleognatycznych (Palaeognathae) i podgromady Neornithes. Nazwa Aepyornis wywodzi się z języka greckiego i oznacza dosłownie „wysoki ptak”.

Aepyornis ptak-słoń
Aepyornis maximus (ptak słoń), Museum of Natural History, Wilmington DE

Systematyka w obrębie wymarłej rodziny mamutaków

W XIX wieku znajdowano wiele szkieletów mamutaków, które były opisywane wtedy omyłkowo, jako zupełnie oddzielne gatunki. W XX wieku zazwyczaj zaczęto już jednak wyróżniać tylko cztery oddzielne gatunki w obrębie rodzaju Aepyornis (mamutak, Aepyornis olbrzymi, struś madagaskarski). Współcześnie istnieje już jednak ogólnie przyjęta tendencja, aby wszystkie domniemane gatunki mamutaków (tego rodzaju) klasyfikować wyłącznie, jako przedstawicieli jednego gatunku nazywanego ogólnie Aepyornis Maximus, czyli Aepyornis olbrzymi. Podobne tendencje istnieją również w przypadku szczątków kopalnych kwalifikowanych do blisko spokrewnionego rodzaju Mullerornis. W związku z tym podejściem, całkowita liczba gatunków mamutaków wynosi więc prawdopodobnie od dwóch do ośmiu. Podsumowując należy dodać, że ostatecznie uważa się obecnie, iż rząd mamutaki (łac. Aepyornithiformes) to jednocześnie rodzina mamutaki (łac. Aepyornithidae), która obejmuje dwa rodzaje: Aepyornis oraz Mullerornis.

Do rodzaju Aepyornis zalicza się przy tym następujące gatunki: mamutak (łac. Aepyornis Maximus synonim A. modestus, a także A. ingens oraz A. titan), A. gracilis, A. hildebrandti (syn. A. mulleri), A. medius (syn. A. grandidieri, A. cursor, lub A. lentus). Natomiast również wymarły rodzaj Mullerornis obejmował gatunki: Mullerornis betsilei, M. grandis, M. agilis oraz M. rudis (syn. Flacourtia rudis).

mamutak i człowiek
Aepyornis Maximus – porównanie wielkości z człowiekiem

Obecnie żyjący pobratymcy Aepyornis maximus

Obecnie żyjący pobratymcy (gatunki pokrewne) Aepyornis maximus to gatunki należące do tego samego nadrzędu ptaków paleognatycznych (łac Palaeognathae), czyli: strusie (łąc. Struthioniformes), nandu (łac. Rheiformes), kazuary (kazuarowe, łac. Casuariformes) oraz kiwi (łac. Apterygiformes) należące do begrzebieniowców, a także przypominające kuraki kusacze (nazywane też kusaki lub kusakowate, należą do rzędu Tinamiformes oraz rodziny Tinamidae). Mamutak posiadał niegdyś blisko spokrewnione ze sobą również wymarłe już obecnie ptaki z rzędu moa (łac. Dinornithiformes).

Wszystkie te ptaki paleognatyczne (w tym struś madagaskarski czyli mamuta, epiornis, ptak-słoń) stanowią grupę w randze infragromady (jednostka specjalna), którą celowo wyróżniono z powodu specyficznej budowy podniebienia, która jest odmienna, jak u innych ptaków (ptaków nowoczesnych). Otóż charakteryzują się one podniebieniem, które zostało ewolucyjnie utworzone przez nie w pełni połączone u tych ptaków części kostnego lemiesza (łac. vomer, jest to specyficzna kość wchodząca w skład czaszki). Kostki te łączą się u ptaków paleognatycznych ku tyłowi z kośćmi skrzydłowymi, oddzielając przy tym łuki podniebienne od kości trzyklinowych (inne kości czaszkowe). Takie połączenie kostne w obrębie podniebienia powoduje, że u ptaków tych brak jest ruchomego połączenia górnej szczęki z czaszką. Konstrukcja ta przypomina jednak budowę czaszki piskląt z nadrzędu neognatycznych (Neognathae), co może sugerować, że w tej grupie ptaków paleognatycznych zaszedł proces neotenii (neo– + gr. teínein, co oznacza – „napinać” lub „rozciągać”).

Neotenia w tym wypadku oznacza zatrzymanie u osobników dorosłych pewnych cech infantylnych, typowych dla piskląt, ale nie ptaków dorosłych (neotenia niepełna albo niezupełna). Dorosłe ptaki neognatyczne (Neognathae) charakteryzują się natomiast już przekształconym, ruchomym podniebieniem i częściową redukcją niektórych występujących w jego obrębie kości. Do neognatycznych należy większość współczesnych ptaków. Po raz pierwszy ptaki neognatyczne pojawiły się 66 mln lat temu, w okresie późnej kredy. Natomiast omawiana tu grupa Palaeognathae stanowi gatunki dużo starsze ewolucyjnie i nielicznie już reprezentowane gatunkowo, ponieważ większość z nich wymarła. W ich skład wchodzą też omawiane mamutaki.

Kiedy i gdzie występował Aepyornis Maximus?

Dotychczasowe odkrycia archeologiczne wskazują, że mamutaki wcale nie były gatunkiem popularnym na Ziemi. Były ówczesnymi endemitami, czyli żyły tylko na niewielkim i konkretnym obszarze Ziemi, którym w tym wypadku był Madagaskar. Stąd zresztą wzięła się też jedna z nazw tych ptaków – struś madagaskarski. Ptak ten preferował tereny podmokłe (moczary). Aepyornis olbrzymi żył ponadto współcześnie z ludźmi i został przez nich prawdopodobnie wybity (przyczyna ich wyginięcia nie jest jeszcze ostatecznie ustalona). Jaja i mięso tych ptaków stanowiły pożądany pokarm dla tubylców. Nie wiadomo jednak jak na razie kiedy dokładnie te największe ptaki wymarły. W czasach przybycia na Madagaskar pierwszych Europejczyków (miało to miejsce w XVI wieku), były już jednak wymarłe na tym terenie. Musiały więc zostać wybite jeszcze wcześniej przez tubylców.

Warto też dodać, że najmłodsze skorupy jaj tych ptaków, jakie dotychczas znaleziono na Madagaskarze datowane są tylko na co najmniej 1 tys. lat. Ten ptak-słoń wymarł jak widać stosunkowo bardzo niedawno.

Naukowcy twierdzą więc na tej podstawie, że mamutaki wyginęły prawdopodobnie między X a XVI wiekiem naszej ery. Niektóre źródła podają jednak, że wymarł dopiero w XVII w. Niedawno znaleziono szkielet datowany na 1880 r.! Nie wiadomo jednak dokładnie, w którym stuleciu gatunek ten ostatecznie wyginął, ponieważ najmłodsze znalezione jajo pochodzi z X w. Mamutaki powstały natomiast jeszcze w okresie plejstocenu, tworząc jego słynną megafaunę. W sumie żyły na Madagaskarze przez ok. 60 mln lat. O ptakach tych pisał m.in. słynny podróżnik Marco Polo. Jedynymi pozostałościami po tych megaptakach są obecnie ich skamieniałe szkielety i resztki jajek. Znajdowane są niekiedy nawet całe ich skamieniałe jaja, które osiągają bardzo wysokie ceny na rynku artefaktów archeologicznych (nawet ok. 100 tys. dolarów).

jajko mamutaka
jajko Aepyornis Maximus i kury

Aepyornis Maximus opis

Naukowcy oszacowali na podstawie dotychczasowych znalezisk archeologicznych, że Aepyornis maximus były to największe ptaki (nie licząc słynnych moa), jakie kiedykolwiek żyły na Ziemi. Stąd ich inna z kolei nazwa – ptak-słoń (ang. Elephant bird). Znajdowane szkielety pokazują, że ten naprawdę olbrzymi przedstawiciel prehistorycznej ptasiej megafauny ziemskiej mierzył w sumie aż do 3 metrów wysokości i ważył przy tym ok. 500 kg (aż pół tony!). Przedstawiciele pokrewnego epiornisowi rodzaju Mullerornis były znacznie mniejsze. Z wyglądu epiornis był podobny do dzisiejszych strusi, emu i kazuarów. Ewolucyjnie jak i one wywodził się od ptaków latających, jednak z czasem jego skrzydła w wyniku ewolucji prawie całkiem zanikły i w końcu zupełnie przestał latać.

Naukowcy uważają jednak, że mimo bardzo masywnych nóg, w przeciwieństwie do dzisiejszych nielotów epiornis nie potrafił tak szybko biegać. Ptaki te miały ponadto po trzy palce na nogach, zakończone dużymi i silnymi pazurami, a także bardzo masywny, szeroki tułów oraz długą i mocną szyję. Pokrywające ich ciało pióra były podobne jak u dzisiejszych emu (z daleka przypominały bardziej owłosienie). Miały też podobny, bardzo silny i masywny dziób w kształcie grota oraz małą głowę. Podobny do mamutaków moa miał co prawda delikatniejszą, nie tak masywną budowę, był za to od nich większy. Na podstawie znajdowanych jaj mamutaków (odnaleziono dotąd kilkanaście całych jaj) i ich fragmentów oszacowano, że miały one długość ok. 34 cm i obwód ok. 1 m. Objętość ich jaj była więc ok. 160 razy większa od objętości jaj kurzych!

Aepyornis olbrzymi tryb życia

Naukowcy podejrzewają, że ptaki te mogły żywić się m.in. kokosami (kosoem leśnym Voanioala gerardii) oraz owocami innych ówczesnych palm (Ravenea louvelii i Satranala decussilvae). Mogły więc pełnić przy okazji ważną rolę w środowisku podobnie jak dzisiejsze kazuary, ponieważ rozsiewały wraz z kałem nasiona ówczesnych roślin.

Aepyornis olbrzymi ptak nielot (Aepyornis Maximus) w mitologiach świata

Na koniec warto dodać, że współcześnie uważa się, iż krążące do dzisiaj legendy i mity o olbrzymich praptakach, które istnieją m.in. w mitach greckich, powstały w dużym stopniu na podstawie właśnie mamutaków. Jako największy żyjący ptak na Ziemi, epiornis trafił nawet do eposu persko-indyjskiego „Księgi tysiąca i jednej nocy”, gdzie został określany je jako „rukh”, „ruk”, przyjmując postać olbrzymiego sępa zdolnego do chwytania i unoszenia w powietrze nawet tak dużych zwierząt, jak słonie.