Gryzonie (Rodentia)

Gryzonie to zwierzęta i lubiane i jednocześnie zwalczane. Niektóre gatunki adoptowano na miłe zwierzątka domowe, a inne są uważane za wielkie szkodniki i zaciekle zwalczane. A jakie gryzonie są naprawdę?

Rząd gryzoni po łacinie nazwano Rodentia, przy czym słowo to pochodzi od innego łacińskiego słowa „rodele”, czyli „obgryzać”. Określenie to wzięło się od silnych, długich i stale rosnących oraz ścierających się zębów tych zwierząt. Jest to ich najbardziej charakterystyczna cecha morfologiczna. Nazwę „Rodentia” rządowi gryzoni w 1821 r. nadał angielski podróżnik i przyrodnik Thomas E. Bowdich.

Ewolucja gryzoni

Najstarsze skamieniałości gryzoni pochodzą z paleocenu, z Laurazji. Pojawiły się niedługo po wielkim wymieraniu kredowym ok. 66 mln lat temu. Laurazja na której się wykształciły z gadów była wielkim superkontynentem zbudowanym z obecnej Europy, Azji i Ameryki Północnej. W kenozoiku tzw. siekaczowce (Glires), czyli klad obejmujący wspólnie gryzonie i zajęczaki, uległ ewolucyjnemu oddzieleniu od reszty łożyskowców. Dalsza radiacja ewolucyjna miała miejsce na granicy kredy i paleogenu.

Archeologiczne dane molekularne sugerują ponadto, że rząd Rodentia mógł pojawić się już w późnej kredzie, choć spora część takich dowodów opartych na danych molekularnych pozostaje jednak w zgodzie z od lat powszechnie uznawanym zapisem kopalnym. W eocenie powstałe gryzonie znacznie się zróżnicowały i rozprzestrzeniły na inne kontynenty. Przebywały w tym celu nawet i oceany. I tak z Afryki przewędrowały do Ameryki Południowej i na Madagaskar. Potem jako jedyne lądowe łożyskowce przedostały się i skolonizowały Australię. Warto też wspomnieć, że badania funkcjonalno-morfologiczne uzębienia tych zwierząt wskazują wyraźnie na to, że pierwsze prymitywne gryzonie były raczej wszystkożerne, a nie jak obecnie – roślinożerne.

gryzoń bóbr

 

Systematyka gryzoni

Rząd gryzonie (łac. Rodentia) należą do gromady ssaków (łac. Mammalia) żyworodnych (podgromada Theria) oraz infragromady łożyskowców (łac. Placentalia). Rząd ten obejmuje gatunki drążące w glebie, nadrzewne i częściowo wodne. W rzędzie gryzonie Rodentia klasyfikuje się z kolei następujące podrzędy: Anomaluromorpha (rodziny: wiewiórolotkowate Anomaluridae oraz postrzałki Pedetidae), Castorimorpha (rodziny: bobrowate Castoridae, gofferowate Geomyidae, szczóroskoczkowate Heteromyidae), Hystricomorpha (rodziny: Diatomyidae, dundiowate Ctenodactylidae, kretoszczury Bathyergidae, jeżozwierze Hystricidae, Petromuridae, szczecińce Thryonomyidae, Abrocomidae, hutiowate Capromyidae, kawiowate Caviidae, szynszylowate Chinchillidae, tukotuki Ctenomyidae, agutiowate Dasyproctidae, Cuniculidae, pakaranowate Dinomyidae, kolczakowate Echimyidae, ursonowate Erethizontidae, Myocastoridae, koszatniczkowate Octodontidae), Myomorpha (rodziny: skoczkowate Dipodidae, Calomyscidae, chomikowate Cricetidae, myszowate Muridae, Nesomyidae, Platacanthomyidae, ślepcowate Spalacidae), Sciuromorpha (rodziny: sewelowate Aplodontiidae, popielicowate Gliridae zwane też Myoxidae lub Muscardinidae, wiewiórkowate Sciuridae).

W sumie do rzędu gryzonie zaliczają się takie powszechnie znane zwierzęta, jak np.: myszy, szczury, chomiki, bobry, wiewiórki, pieski preriowe, jeżozwierze, kawie domowe. Należy ponadto zaznaczyć, że dawniej do rzędu Rodentia zaliczano również zające, króliki i szczekuszkowate. Choć do dziś niektórzy często to mylą, to jednak obecnie zwierzęta te umieszcza się w osobnym rzędzie zajęczaki (zającokształtne, łac. Lagomorpha).

kapibary
gryzonie – Kapibara (Hydrochoerus)

Gryzonie na świecie i w Polsce

Obecnie do rzędu gryzonie Rodentia zalicza się ok. 40% gatunków ssaków na świecie. Występują przy tym zwykle w dużej liczbie i praktycznie na wszystkich kontynentach poza Antarktyką. Jako jedyne łożyskowce lądowe skolonizowały Nową Gwineę i Australie i to bez żadnego udziału człowieka (przepłynęły statkami, jako pasażerowie „na gapę”). Za sprawą ludzi rozprzestrzeniły się nawet na wiele bardzo odizolowanych wysp oceanicznych (np. szczur polinezyjski).

Gryzonie uważa się przy tym za najbardziej zróżnicowany rząd ssaków (Mammalia). Zasiedlają różnorodne siedliska lądowe (od mroźnej tundry, gdzie przeżywają pod śniegiem, po gorące pustynie) oraz wodne. Wiele gatunków idealnie czuje się nawet w środowiskach mocno zmienionych przez ludzi, czyli antropogenicznych (np. szczury i myszy, zasiedlające masowo obszary rolnicze i miejskie).

Niektóre gryzonie bytują przy tym na drzewach (np. wiewiórkowate i ursonowate). Inne wiodą niemal całkiem podziemny tryb życia, w zbudowanych systemach korytarzy i nor (np. golce i gofferowate). Jeszcze inne bytują na powierzchni ziemi, a w podziemnych norach tylko odchowują młode oraz chowają się tam przed drapieżnikami i odpoczywają.

Bobry i piżmaki wiodą częściowo wodny tryb życia, choć najlepiej do środowiska wodnego zaadaptował się gat. Crossomys moncktoni z Nowej Gwinei.

gryzonie
Świstaki – rodzaj gryzoni z rodziny wiewiórkowatych

Gryzonie opis ogólny

Gryzonie to rząd ssaków znany przede wszystkim z obecności pojedynczej pary stale rosnących i ścierających się siekaczy (rosną w szczęce i żuchwie). Zwierzęta te muszą więc stale je ścierać, aby rosnąc nie przebiły im kości czaszki. Te ostre siekacze gryzonie używają do gryzienia pokarmu, kopania jam, walk godowych i obrony.

W sumie wszystkich zębów u większości gat. gryzoni jest do 22. Brak im tylko kłów oraz przednich przedtrzonowców. Ponadto u większości gat. siekacze i zęby policzkowe są oddzielone przerwą zwaną distemą. Przerwa ta umożliwia chowanie i ssanie pokarmu w policzku lub wargach, co chroni pysk i gardło przed uszkodzeniami np. wiórami drewna lub innym twardym materiałem.

Niektóre dodatkowo mają też worki policzkowe (np. chomiki), które może wyścielać futro (chroni skórę przed uszkodzeniami i umożliwia sprawne czyszczenie). Szynszyle i kawie mają trzonowce bez korzeni, które rosną stale jak kły, ponieważ zwierzęta te żywią się pokarmem o dużej zawartości włókien.

Gryzonie mają ponadto bardzo dobrze rozwinięty zmysł węchu, słuchu, dotyku (mają duże, czułe wąsy czuciowe na pysku zwane wibryssami) i wzroku (gat. nocne często mają duże oczy, niektóre widzą w UV). Największym współczesnym przedstawicielem gryzoni jest kapibara wielka z Ameryki Południowej. Ssak ten może ważyć nawet 66 kg. Większość gryzoni waży jednak średnio poniżej 100 g.

Najmniejszym gryzoniem jest natomiast Salpingotulus michaelis, mający 4,4 cm długości (dorosłe samice tego gat. ważą tylko 3,75 g).

gryzonie
Nieświszczuki

Gryzonie mają przy tym różnorodną morfologię, choć występują u nich też pewne cechy wspólne, jak np. przysadziste ciało i krótkie kończyny. Większość ma również dobrze zbudowane ciało i długi ogon, choć są też wyjątki.

Przednia para ich łap kończy się zwykle pięcioma palcami z przeciwstawnym kciukiem, natomiast tylne kończyny mają 3-5 palców. Większość gat. jest stopochodna – chodzą na całej powierzchni dłoni/stopy wraz z palcami. Ich palce są zakończone paznokciowymi pazurami (u gryzoni kopiących w ziemi są one duże i mocne, a u nadrzewnych są krótsze i ostrzejsze).

Gryzonie wykorzystują ponadto różne środki przemieszczania się: chód czworonożny, bieganie (np. bardzo szybkie, palcochodne aguti, jego palce są zakończone strukturami przypominającymi kopytka), skoki dwunożne (np. myszoskoczki), wspinanie się na drzewa i krzewy, drążenie w ziemi, pływanie (np. bobry), a nawet szybowanie (lotem szybowcowym z drzewa na drzewo przemieszczają się polatuchy i wiewiórolotkowate, wykorzystując do tego rozpościerające się pomiędzy przednimi a tylnymi kończynami błony skórne).

Większość gryzoni posiada też różnokształtny i różnorozmiarowy ogon. Niekiedy jest on nawet chwytny, jak u naszej rodzimej badylarki pospolitej. Ogon gryzoni może być przy tym pokryty futrem (gęstym lub rzadkim) lub grubą skórą (u bobrów), czy nawet kompletnie łysy (np. u szczurów). U niektórych gryzoni ogon służy on komunikacji (np. bobry uderzają nim o wodę w momentach zagrożenia).

Niektóre gat. gryzoni mają tylko szczątkowy ogon, lub wyjątkowo nie mają go wcale (np. świnki morskie).

Na koniec należy też dodać, że u wielu gat. gryzoni prącie samców zawiera w środku maleńką kostkę zwaną baculum. Natomiast jądra u Rodentia mogą leżeć w jamie brzusznej lub w pachwinie.

Afrowiórka namibijska
afrowiórka namibijska

Gryzonie odżywianie

Większość gryzoni to roślinożercy (odżywiają się wyłącznie nasionami, liśćmi, owocami, kwiatami, korzeniami, bulwami i innym pokarmem roślinnym), choć niektóre mają bardziej zróżnicowaną dietę (są wszystkożerne, choć zdarzają się też nieliczne drapieżniki).

Niektórzy członkowie podrzędu wiewiórkokształtnych Sciuromorpha i myszokształtnych Myomorpha, a także kilku przedstawicieli jeżozwierzowców Hystricomorpha, swoją dietę uzupełniają pokarmem zwierzęcym, lub spożywają taki pokarm, gdy zaoferuje im się go w niewoli. Bardziej wyspecjalizowani mięsożercy to m.in. Rhynchomys z Filipin (odżywiający się owadami i bezkręgowcami o miękkim ciele),

australijski bobroszczór (je owady wodne, ryby, skorupiaki, małże, ślimaki, płazy bezogonowe, jaja i mniejsze ptaki wodne), pasikoniszka biało brzucha zamieszkująca suche regiony Ameryki Północnej (je owady, skorpiony, inne małe myszy, a tylko niewielką część pokarmu roślinnego, potrafi z łatwością pokonać nawet zdobycz swej wielkości, w czasie długich zim niektóre osobniki hibernują i wykorzystują nagromadzony w ciele tłuszcz (np. świstaki).

Gryzonie Rodentia mają przy tym bardzo wydajny i sprawny układ pokarmowy, pobierając dzięki niemu prawie 80% energii z pożywienia. U tych gryzoni, które zjadają celulozę, jest ona zmiękczana w żołądku, a potem przechodzi do jelita kątnicy, gdzie do prostszych związków rozkładają ją bakterie jelitowe.

Gryzonie powszechnie stosują też koprofagię (zjadają własny kał, aby do reszty wykorzystać niestrawione składniki odżywcze). Dlatego ich odchody mają zwykle postać twardych i suchych grudek.

gryzoń
mara patagońska

Gryzonie rozród, zwyczaje i zachowanie

Gryzonie Rodentia wykazują szeroki zakres zachowań społecznych. Wiele gat. żyje w społecznościach, gdzie osobniki w złożony sposób komunikują się ze sobą. U golców występują najbardziej ekstremalne zachowania kolonialne i nawet system kastowy (są to gryzonie eusocjalne, tworzą kolonie liczące nawet po ok. 80 osobników, golce na dodatek całe swoje życie spędzają pod ziemią, gdzie do rozrodu przystępuje w nich jedna samica i do trzech samców, a inni członkowie kolonii są mniejsi, bezpłodni i funkcjonują w grupie tylko jako robotnicy, osobniki pośrednie pomagają w odchowie młodych, a w razie śmierci rozmnażających się dominantów zajmują ich miejsca), a u piesków preriowych – bardzo rozległe kolonie. Samotniczy tryb życia wiodą np. popielice.

Większe gryzonie mają z kolei skłonność do życia w grupach rodzinnych, gdzie rodzice i dzieci żyją razem do osiągnięcia dojrzałości płciowej przez młode. Bobry żyją w rozszerzonych rodzinach obejmujących zwykle parę dorosłych, tegoroczne młode, ich rodzeństwo z poprzedniego roku, a czasem także i starsze młode (szczególnie samice).

Niewielkie kolonie tworzą zwykle szczury wędrowne (do 6 samic w jednej wspólnej norze i jeden samiec broniący terytorium wokół niej). Microtus ochrogaster wiedzie monogamiczny tryb życia, tworząc przy tym długo utrzymujące się pary. Do najbardziej społecznych gryzoni zalicza się świstaki i świszcze (tworzą kolonie opierające się na więziach samic, samce po odstawieniu od sutka odchodzą i jako dorosłe wiodą wędrowny tryb życia).

Gryzonie komunikują się poprzez węch, słuch, wzrok, dotyk (wąsy czuciowe, czyli wibrysy). Może wśród nich występować monogamia lub poligamia, aż do promiskuityzmu (przygodne kontakty płciowe, bez tworzenia więzi partnerskich). Dymorfizm płciowy jest zwykle dobrze widoczny.

Zwykle samce są większe od samic (zwykle u tych gat., gdzie samce walczą w porze godowej o samice, np. u świstaków i gofferowatych), lecz u innych gat. występuje sytuacja odwrotna (np. u Tamias i Zapodinae, czy naszej rodzimej nornicy rudej). U niektórych gat. (np. u karczowników) dymorfizm płciowy zmienia się z populacji na populację.

U większości gryzoni (np. u myszy, chomików) rodzą się niedorozwinięte i wymagające opieki (w tym karmienia mlekiem matki) w gnieździe młode. Natomiast inne gat. (np. świnka morska) rodzą młode od początku już dosyć dobrze rozwinięte.

młode gryzonie
młode świnki morskie

Gryzonie i człowiek

Wykorzystanie i status gryzoni

Gryzoni nie zalicza się do najbardziej zagrożonych grup ssaków. Jednak 168 gat. Rodentia należących do 126 rodzajów wymaga ochrony. Z drugiej strony pewne gryzonie określa się kosmopolitycznymi komensalnymi (żywią się produktami pokarmowymi niewykorzystanymi przez nas ludzi) gryzoniami-szkodnikami (np. szczur śniady, szczur wędrowny, mysz domowa, szczur polinezyjski).

Gryzonie uważane za szkodniki rozprzestrzeniły się po całym świecie, dzięki naszym wędrówkom (głównie na statkach handlowych) w czasach wielkich odkryć geograficznych i później. Jako gatunki inwazyjne, zwierzęta te poważnie zniszczyły przez to biotopy wielu wysp na świecie (np. na wyspie Midway i Big South Cape Island, ucierpiały przez nie szczególnie rodzime, endemiczne gat. ptaków, często nielotów, niektóre wyginęły przez to bezpowrotnie, wcześniej natomiast od takich drapieżników bezpiecznie oddzielało je morze lub ocean).

W wielu miejscach na świecie wprowadzono z tego powodu specjalne projekty ochronne, które przy starannym planowaniu mogą nawet całkowicie wyplenić te szkodniki przynajmniej z niektórych wysp (udało się to już m.in. na wyspie Lundy w Wielkiej Brytanii).

Gryzonie uważane za szkodniki, jak szczury i myszy, zjadają też i niszczą żywność magazynowaną przez ludzi oraz roznoszą nierzadko nawet bardzo groźne choroby. Inne gryzonie są jednak także i cenione przez ludzi. Wiele z nich dostarcza żywności i ubrań oraz służy jako zwierzęta domowe, laboratoryjne i jako organizmy modelowe w innych badaniach na zwierzętach.

szkodniki
gryzonie szkodniki w uprawach zbożowych, magazynowych

Albinotycznego mutanta szczura laboratoryjnego po raz pierwszy użyto do badań w 1828 r. i stał się przez to pierwszym zwierzęciem udomowionym dla celów naukowych. Obecnie najczęściej w laboratoriach wykorzystuje się też myszy domowe (w 1979 r. ich liczbę wykorzystywaną w laboratoriach oszacowano aż na 50 mln rocznie), rzadziej świnki morskie, kawie.

Gryzonie w laboratoriach są używane w badaniach z zakresu biologii rozwoju, genetyki, cytologii, immunologii, onkologii. Ceni się je za małe rozmiary, wysoką płodność, krótką ciążę, łatwość chwytania jedną ręką i wrażliwość na wiele chorób nękających także ludzi.

Istnieją jednak również i takie gryzonie, które odgrywają ważną rolę w ekologii (niektóre są gat. kluczowymi w prowadzeniu inżynierii środowiskowej w siedliskach). Na przykład drążenie nor przez pieski preriowe na Wielkich Równinach Ameryki Północnej sprzyja napowietrzaniu, zwiększaniu absorpcji wody i podnoszeniu zawartości substancji odżywczych w glebie.

Takie gryzonie mogą też jednak przyczyniać się do regionalnej czy lokalnej utraty bioróżnorodności (wyjadają ziarna, zapobiegając rozprzestrzenianiu niektórej roślinności). Gryzonie zjadając owoce, nasiona i owocujące grzybnie, rozpowszechniają przez to także ważne i rzadkie gat. wraz z wypróżnianym kałem.

Mogą więc odgrywać również dobrą rolę w utrzymaniu zdrowego lasu i innych biotopów roślinno-grzybowych. Bobry budując tamy i żeremia odgrywają z kolei kluczową rolę w naturalnej hydrobiologii (tworzą nowe rozlewiska, modyfikują przebieg strumieni i rzek) i umożliwiają życie innych gat. zwierząt (np. stwarzają siedliska wodne i wodno-błotne dla ptaków i wydry, zwiększają też liczebność lokalnych populacji dzikich łososi) i roślin (inżynieria bobrów powoduje m.in. wzrost o 33% liczby gat. roślin zielnych strefy przybrzeżnej).

Gryzonie jako roznosiciele chorób i pasożytów

Gryzonie Rodentia stanowią także ważne wektory różnych chorób i pasożytów. Szczur śniady przenosi pchły, przez co odgrywa pierwszorzędową rolę w roznoszeniu np. bakterii dżumy (Yersinia pestis), a także tyfusu plamistego, toksoplazmozy, leptospirozy i włośnicy (roznosi robaki obłe – włośnie). Wiele gryzoni jest też nosicielami hantawirusów, jak np. wirusa Dobrava, Puumala, czy Saaremaa, które mogą wywoływać różne infekcje zapalne u ludzi.

Gryzonie odpowiadają również za transmisję takich chorób, jak: anaplazmoza, borelioza, babeszjoza, leiszmanioza, riketsjozy, dur powrotny, choroby wywoływane przez wirus Zachodniego Nilu i wirus Powassan, gorączka plamista Gór Skalistych, omska gorączka krwotoczna.

COMMENTS

Comments are closed.