Jelenie charakterystyka, zdjęcia i ciekawostki

Jelenie określane jako zwierzyna płowa, należą do największych dzikich przeżuwaczy. Występują w zasadzie we wszystkich kompleksach leśnych – i tych nizinnych i górskich.

Część II Jelenie charakterystyka, zdjęcia i ciekawostki

Jelenie wielkość

Dorosłe samice jeleni nazywane są łaniami, natomiast dorosłe samce – bykami. Gatunki należące do podrodziny jelenie (łac. Cervinae) mają przy tym różną wysokość w kłębie: od 50 cm do nawet prawie 150 cm. Ich masa ciała również jest różna zależnie od gatunku i wynosi w granicach od ok. 13 do ok. 230 kg. Do najmniejszych gatunków zalicza się mundżaki i jelonka czubatego.

Natomiast największymi są jeleń szlachetny oraz wapiti, czyli jelenie kanadyjskie. Przykładowo, występujące na terenie Polski i jednocześnie największe z jeleni, podgatunki jeleni europejskich (szlachetnych) – karpacki i mazurski – posiadają masę tuszy w granicach 120-230 kg, a masę wieńców poroży w granicach 6-12 kg. Natomiast byki należące do nizinnego podgatunku jelenia europejskiego (szlachetnego) mają wysokość w kłębie 130-150 cm, przy długości tułowia w granicach ok. 140 cm. Z kolei ich masa ciała po wypatroszeniu wynosi 130-190 kg. Wieniec poroża samców tego podgatunku osiąga masę 3,5-8 kg. Łanie są mniejsze i osiągają długość ciała ok. 90 cm oraz masę ciała 70-120 kg. Dużo mniejszy jest nasz drugi gatunek jelenia – jeleń sika – osiągając tylko ok. 80 cm wysokości w kłębie, do 170 cm długości ciała oraz ok. 60 kg masy ciała. Natomiast ich poroże waży już tylko ok. 3-5 kg.

łania
samica jelenia – łania

Długość życia, rozród i zachowanie jeleni

Dojrzałość płciową łanie i byki osiągają w drugim roku życia. W sposób aktywny byki biorą jednak udział w rykowisku dopiero w wieku 4-5 lat. Samce i samice na wolności dożywają do ok. 12-15 lat, czasem nawet do 20 lat. W warunkach fermowych (hodowla sztuczna) mogą żyć najdłużej, bo aż do ok. 23 lat.

byk
samiec jelenia byk

Jelenie są zwierzętami towarzyskimi i naturalnie gromadzą się w stada zwane chmarami. Ma to miejsce w okresie zimy i wiosną. Chmarę tworzą wtedy łanie i młode byki w wieku 1-3 lat. Takiemu stadku przewodzi doświadczona najstarsza łania, zwykle chodząca z własnym cielakiem, nazywana licówką lub przodownicą. Chmary te zmieniają się w okresie rykowiska. Wtedy samice bez cieląt idą zawsze na końcu stada, a za nimi w pewnej odległości idzie byk przewodnik (tzw. byk stadny), który walczy gdy trzeba z innymi samcami rywalami (rywali nazywa się chłysty lub kibice). Ciąża u naszych jeleni szlachetnych trwa 34 tygodnie. W czasie od kwietnia do maja, cielne łanie w okresie ok. 6 tyg. przed porodem oddzielają się od chmar żeńskich i rodzą 1 lub rzadziej 2 zwykle cętkowane na sierści młode.

jelonek
młody jelonek

Natomiast po porodzie (ma to miejsce w maju i czerwcu) i odchowaniu cielaka przez ok. 3 tygodnie, łączą się w małe chmary składające się z 2-4 łań z cielakami. Warto wspomnieć, że różne gatunki i podgatunki jeleni są zazwyczaj poligamiczne. U wszystkich gatunków samce w czasie rui gromadzą kilka samic w haremy. U gatunków żyjących w ciepłym klimacie, rozmnażanie przebiega przez cały rok. Natomiast u gatunków w klimacie umiarkowanym (np. w Polsce) okres rui przypada na jesień.

Byki w wieku od 4 roku życia, poza okresem rui na resztę roku tworzą osobne jednopłciowe chmary, którym przewodniczy wybrany młody byk, a stare samce trzymają się po bokach stada. Na przełomie lipca i sierpnia te chmary byków się rozpadają i samce przygotowują się samodzielnie do rykowiska. Rykowiska przypadają od połowy września do połowy października (ok. 2 tygodnie). Byki mogą w tym czasie odbywać nawet długie wędrówki w poszukiwaniu partnerek i godowych rykowisk. Po rykowisku samce (tzw. spadłe byki, ponieważ na rykowisku tracą ok. 25% masy ciała) zaszywają się samotnie w jakieś dzikie zacisza, gdzie przez ok. 2 miesiące ponownie nabierają sił, po czym znowu tworzą chmary samcze. Tylko najstarsze i najdorodniejsze byki żyją stale samotnie, chowając się w najdzikszych ostępach leśnych.

rykowisko
walka jeleni na rykowisku u samice

Pożywienie jeleni

Jelenie należą do roślinożerców, więc ich pokarm stanowią pędy, liście, owoce, a nawet kora drzew i krzewów. Do tego jelenie w okresie wegetacyjnym jedzą również trawy, zioła, korzonki, kłącza i bulwy dzikich roślin. Zimą natomiast podjadają przede wszystkim zeschnięte trawy, mchy i porosty, jeżyny, borówki, wrzosy, a także pączki i młode pędy drzew iglastych. Czasami wychodzą też o zmroku (a wracają przed świtem) na pola uprawne, gdzie podjadają uprawne zboża, buraki, kapustę, kukurydzę, ziemniaki, marchew itp. Zimą żerują z kolei na oziminach uprawnych.

Leśnicy w okresie zimowym dokarmiają jelenie, zadając im do paśników: siano, pędy i liście drzew, pasze treściwe i zboża, kukurydzę, buraki pastewne i kiszonki. Spożyty pokarm jelenie później w spokoju przeżuwają. Żerują z przerwami, kilkakrotnie w czasie doby. Jako roślinożercy, jelenie regulują przyrost roślin w ekosystemach leśnych. Podobnie jak łosie, jelenie żerując powodują tzw. spałowanie, zgryzanie i tratowanie młodych drzew i krzewów, przyczyniając się przez to do ich zamierania.

jelenie
pasące się jelenie

Poroże jeleni

Wszystkie gatunki jeleni posiadają poroże u samców (byków). Łanie poroży nie mają. Ma ono różną wielkość, zależnie od gatunku. Najmniejsze poroża ma jelonek czubaty oraz mundżaki. Podgatunki występującego w Europie jelenia szlachetnego posiadają duże poroże nazywane wieńcem. Poroże to wyrasta corocznie wczesną wiosną. Największe rozmiary poroże osiąga z początkiem lata. Najbardziej okazałe tyki mają ok. 12-14-letnie byki będące w idealnej kondycji. U ekotypów/podgatunków jelenia karpackiego i mazurskiego okres ten przypada na 11-12 rok. Jelenie zrzucają je na przełomie marca i kwietnia. Rosnące poroże pokrywa tzw. scypuł, czyli mechaty naskórek z naczyniami krwionośnymi. Poroże wyrasta z tzw. możdżeni (nasad kostnych czaszki) i składa się z dwóch rozgałęziających się tyk. Na początku, przy nasadzie każdej z tyk znajduje się tzw. róża, czyli pomarszczony krąg kostny przy możdżeniu.

poroże jelenia
poroże jelenia

Dalej znajdują się perły (drobne zgrubienia) i odnogi (odgałęzienia, których liczba może dochodzić do 30) oraz bruzdy (pozostałości reliktowe po naczyniach krwionośnych i nerwach, jakie przechodziły w tych miejscach w czasie tworzenia poroża, w scypule). Pierwsza odnoga ponad różą to tzw. oczniak, dalej jest nadoczniak, następnie opierak. Powyżej opieraka może znajdować się jeszcze widlica (2 odnogi układające się w literę V), lub u starszych i mocniejszych byków – korona.

Mianem korony nazywa się równoczesną obecność na końcu tyk 3 lub więcej odnóg. Na dobrze rozbudowanym wieńcu mogą ponadto znajdować się dodatkowe odnogi również na opiera ku. Czasem występuje też dodatkowa odnoga znajdująca się pod koroną – tzw. odnoga wilcza (czasem nazywana „zbędną”), którą też należy wliczać do korony. Liczba odnóg i ogólna masa całego poroża zwiększa się u byków wraz z wiekiem aż do 10-14 roku ich życia. Później zaczyna maleć – proces ten nazywa się uwstecznianiem poroża. Jest to oznaka starzenia się samców. Rzadko kiedy można jednak spotkać byka na tyle starego, żeby jego poroże zdążyło ulec nawet całkowitemu zanikowi. Niekiedy z różnych przyczyn zdarza się również, że poroże nie wykształci się nawet u młodego i silnego byka. Taki samiec nazywany jest mnichem. Natomiast stary byk z tykami bez odnóg nazywany jest szydlarzem (czasem zdarza się to również u młodych osobników po uszkodzeniu możdżeni).

Ze względu na duże niebezpieczeństwo związane z możliwością zabicia (tzw. zrogowanie) innych byków na rykowisku, szydlarze w pierwszej kolejności podlegają selekcji (odstrzał myśliwski). Czasem może zdarzyć się u niektórych samów również innego typu poroże, nazywane perukarzem. Występuje ono na skutek uszkodzenia lub choroby jąder i prowadzi do nieprawidłowego wykształcenia poroża. Przybiera ono wtedy postać niskich piramid (stożków) z nieregularną powierzchnią przypominającą jak gdyby loki peruki. Nieprawidłowe poroża stanowią cenne trofeum myśliwskie.

poroże jelenia
poroże jelenia

W Polsce wyraźnie zróżnicowanie wagi wieńca występuje między odmianami jelenia szlachetnego karpacką i mazurską, a resztą populacji (odmiana nizinna). Byki z Karpat i Mazur mają zwykle poroże cięższe w masie 6-12 kg. Podczas gdy pozostałe samce mają wieńce ważące 3,5-8 kg. Są to jednak dane uśrednione i zdarzają się oczywiście wyjątki.

Jelenie zwierzęta łowne

Jelenie są zwierzyną łowną (tzw. zwierzyna gruba). Pozyskuje się je dla mięsa oraz skór i poroża. Są też hodowane w tym celu na specjalnych farmach, jako półdzikie zwierzęta gospodarskie. W Polsce zwierzyną łowną z okresem ochronnym są jelenie szlachetne, daniele i jelenie wschodnie sika. O terminach polowań decyduje rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne z 16.03.2005 r. Przykładowo na jelenie szlachetne byki polować wolno w okresie 21 sierpnia do końca lutego, natomiast na łanie od 1 października do 15 stycznia, a na cielaki od 1 października do końca lutego. Z kolei na byki danieli wolno polować od 1 października do 31 stycznia, a na łanie i cielaki od 1 października do 15 stycznia. Według coroczne inwentaryzacji wiadomo, że jelenie na terenie Polski nie są zagrożone. W Polsce jest ponad 190 tys. jeleni szlachetnych i liczba ta od wielu lat wzrasta.